اثر

یکشنبه

Monireh Baradaran

-
ما به کودکی بازگشته ایم؟
نگاهی به «فراز مسند خورشید»، آخرین رمان نسیم خاکسار

منیره برادران

یک سال پیش که «فراز مسند خورشید» را می خواندم، چیزی در این رمان روشن و شفاف برای من رازگونه مانده بود: بیگانگی آن دلگرمیهای ساده و معصومانه شخصیتهای داستان، که به دنیای کودکی می ماند، در پیچیده گی های دنیای امروز. کارهای نسیم خاکسار همیشه آینه ای در برابر ما – حداقل هم نسلان من- قرار می دهد، که خود را ببینیم، عریانمان می کند. با ظرافت و مهربانی که مبادا آینه را بشکنیم. ما به کودکی بازگشته ایم؟
بار دیگر این کتاب را خواندم.

«فراز مسند خورشید» بر بستر فضائی که سالها پیش ترورهای سیاسی خارج از ایران بوجود آورده بود، شکل می گیرد. سلیم، راوی داستان، در خیابان به مردی برمی خورد که به گمانش اسدی، بازجو و شکنجه گر زمان شاه است. این را با مهدی، همبندی سابقش، که دوست و محرم اوست، در میان می گذارد. این حادثه، خاطرات زندان و شکنجه را در آنها زنده می کند. دوستانشان، شیده و شاهرخ هم در خاطره آنها شریک می شوند. این زن و شوهر هنرمند تئاتر هستند که به دلیل آزارها و پیگردها مجبور به ترک وطن شده اند.
در سفر به گذشته آنها متوجه تناقض هائی در شخصیت اسدی می شوند که تا آن زمان نظرشان را نگرفته بود. جستجو برای یافتن اسدی با پدیدار شدن جواد سهرابی به حاشیه رانده می شود. سلیم به این مرد، که خود را دوستدار هنر نشان می دهد و می خواهد از طریق سلیم با شیده و شاهرخ طرح دوستی بریزید، مشکوک است.
خبر قتل فجیع افشین خرمی، هنرمند و شومن ساکن آلمان به نگرانیها و ترسها دامن می زند. در حالیکه تمام قرائن حاکی از یک ترور سیاسی است، این قتل، که یادآور قتل فریدون فرخزاد است، همچنان مشکوک باقی می ماند. شیده دوست افشین خرمی بوده و خود نیز در سالهای اول ورود به هلند در چند برنامه تلویزیونی ظاهر شده و سیاست سرکوب هنر و هنرمندان را در ایران افشا کرده بود.
سلیم نگران شیده است و می خواهد از کارهای جواد سهرابی سردربیاورد. در این جستجو او به جمشید برمی خورد. جمشید که همیشه خیال می کند تحت تعقیب است روزها در ایستگاه مرکزی راه آهن اوترخت می ایستد و با دقت ورود و خروج رهگذران را نظاره می کند. او هم به جواد سهرابی ظنین است و بوی توطئه ای برای قتل شیده مشامش را می آزارد. می خواهد به شیوه خودش راز این توطئه را برملا کند.

واقعا توطئه ای در کار بوده است؟

خواننده تا پایان داستان نمی داند که آیا این ظن و گمانها تنها ناشی از حس ناامنی و بی اعتمادی است که ترور مخالفان در خارج از کشور ایجاد کرده یا اینکه ترس سلیم و جمشید واقعی است. تنها در صفحات پایانی داستان، زمانی که شک به پیرامون و احساس خطر جای خود را به یک آرامش نسبی داده است، خواننده متوجه می شود که واقعا توطئه ای برای قتل شیده و شاهرخ در کار بوده و جواد سهرابی، مامور اجرای این توطئه پلید بوده است. او کسی است که مدتی در زندان بود و چه بسا خود نیز گرفتار دامی شده، که به حفظ آن کمک می کرده است. و این جمشید است- کسی که دیوانه پنداشته می شود- که به بهای از دست دان جانش مانع این توطئه می شود. جواد سهرابی هم به همراه جمشید به قتل می رسد. قاتلین با بجاگذاردن هروئین در جیب آنها سعی می کنند توجه پلیس را به مافیای قاچاق نسبت دهند. این قتلها هم مشکوک باقی می ماند. تلاش سلیم هم که نزد پلیس می رود و تمام آنچه را که در آن هشت- نه ماه شاهد بوده و می توانسته به روشن شدن حقیقت کمک کند، برای پلیس بازگو می کند، ره به جائی نمی برد.

ما در روال «شرلوک هلمزی» داستان، که ضمنا به جذابیت آن کمک می کند، وارد دنیای زیبای عشق و دوستی چهارنفره راوی با مهدی، شیده و شاهرخ می شویم. داستان سرائی رمان بیشتر از طریق دیالوگ صورت می گیرد و هر شخصیتی لحن و تکیه کلام خود را دارد.
«فراز مسند خورشید » هم مثل دیگر داستانهای نسیم خاکسار در اوترخت اتفاق می افتد. در ادبیات تبعیدی ما، شهر اوترخت، شهری است آشنا و بخش جدائی ناپذیر ادبیات در تبعید نسیم را تشکیل می دهد.
« ده دوازده سالی می گذشت که پاگیر این شهر شده بودم. شهری بزرگ و قدیمی که کوچه های آجرفرش و خیابانهای سنگفرش اطراف برج بلندش نگاه هر تازه واردی را به سمت خود می کشاند. برج سنگی با کنده کاریها و نقشهای اعجاب انگیزش می رفت تا ارتفاع صد و پنجاه متری از زمین. یکی دوبار تا کله اش رفته بودم.» (ص ٣٠)

حضور گذشته در رمانهای نسیم خاکسار

در «فراز مسند خورشید» هم مثل کارهای دیگر نسیم خاکسار، «آهوان در برف»، «در اوترخت» و در رمان «بادنماها و شلاقها» حکایت از نسلی است که پشت سرش زندان و شلاق قرار دارد. در «بادنماها و شلاقها» حضور گذشته دردناک همه جا است. مثل زخمی است بی مرهم مانده.
«یک چیزهایی هست که همیشه ما را به مبدا می دوزد، یا به نقطعه ای که آغاز کرده ایم. و این وسط همیشه هم پای شلاق لعنتی در کار بوده است. این مشکل ماست هلنا. در کمتر آثاری از ما گذشته بیان شده است. بوده، به رمز، به این دلیل گذشته در ما نمی میرد. زنده می ماند. اما شما از آن می نویسید. حرف می زنید، به شیوه های گوناگون. بعد هم آنها را در کتابخانه هاتان می گذارید. در دسترس عموم. ما آنها را در دلهامان نگه می داریم. این کار را خراب می کند.» (بادنماها و شلاقها، ص ٧٥)

در رمان «فراز مسند خورشید» هم سلیم و مهدی گرچه تا حدی خود را از گذشته رها ساخته اند، اما خاطره محونشدنی است و با هر تداعی زنده می شود. با دیدن اسدی خاطرات سلیم و مهدی سرریز می شوند. شیده می خواهد آنها را ضبط کند «جان تو اینا تاریخه. حیفه که فراموش بشه»
پیوند سلیم با گذشته اما طور دیگری است. برای حسابرسی با اسدی- بازجوی رژیم گذشته- هم نیست. می خواهد او را از نزدیک و در موقعیتی دیگر ببیند.
« می خوام بیرون از زندون و از این حرفها، دور از هر چه دیوار و شلاقه، از نزدیک یک شکنجه گرو ببینم. می خوام ببینم دستش تو این محیط تازه چطوریه. چشاش چطوریه. می خوام ببینم وقتی بهش می گم دیوث وقتی ما رو می زدی به چی فکر می کردی، عکس العملش چطوریه؟ پوستش چه رنگی می شه؟ من زیاد کاری به تاریخ ماریخ و این حرفا ندارم. بشاش توش.» (ص ٢٧ فراز مسند خورشید)

دلخوشیهای معصومانه

برای سلیم این خاطره ها برعکس حسن در «بادنماها و شلاقها» ماندگار نیست. او چیزهای دورو بر را می بیند با آنها رابطه برقرار می کند و اینها زندگی امروز را تشکیل می دهند. دلخوشیها -هر چند کوچک- می توانند شلاق و زندان را پس بزنند. به پاپری، پرنده ای که به سلیم روآورده و یکی از دل مشغولیهای جدی او شده، چنان انس می گیرد که می گوید بعد از جدائی از همسرش اینقدر به چیزی خو نگرفته بود. تهیه لانه، دانه و داروی ضدشپش برای او و تماشای حرکاتش می تواند موضوع گفتگوها و شوخیهای سلیم با مهدی باشد.
درختان جلو پنجره خانه بخشی از زندگی او هستند آنقدر که با قطع آنها از طرف شهرداری سلیم خود را بی پناه می بیند و می خواهد گریه کند. با قطع شدن درختان، پاپری هم گم می شود.
« درختهائی که چند سال با آنها حرف زده بودم. و با شکلهائی که شاخ و برگهاشان در هوای مه آلود به خود می گرفتند، غرق خیال شده بودم. درختهائی که با شنیدن زوزه عاجز باد شکست خورده میان شاخه هاشان برایشان کف زده بودم.» (ص ٦٧)

حتی اشیای خانه برای سلیم جان دارند. دستگیره در و کشوی میز سر بزنگها پاچه آستین یا شلوار او می گیرند، پاره می کنند، تا به او بگویند که او تنها نیست. با این اشیا او وارد دعوا و گفتگو می شود.
«نگاه کردم به میز. ساکت بود. با ضربه هائی که به پایم می زد شخصیت پدر و یا برادر بزرگ را داشت. لگدی می پراند که پسر حواست باشد.» (ص ٧٥)

آیا در تنهائی است که آدمها به این دلخوشیهای معصومانه روی می آورند؟ احساس تنهائی آنقدر به سلیم فشار می آورد که خود آن را با صدای بلند به ما می گوید. شاید می گوید که تسلیم آن نشود. احساس تنهائی اما متفاوت است با تنها بودن. سلیم، گرچه همسر و دوست دختر هلندی اش او را ترک کرده اند، اما تنهای تنها هم نیست. او شیده، شاهرخ و مهدی را دارد که می تواند با یک تلفن آنها پا روی رکاب دوچرخه گذاشته و به سویشان پرکشد. «چقدر خوبه که ما همدیگر رو داریم».
در این حلقه کوچک آنها خوشبخت هستند. این دایره مثل جنین مادر به آنها گرمی و امنیت می دهد. در آنجا آنها کودکان معصومی هستند و کسی قهقهه هاشان را نمی بیند وقتی مهدی دست و بازوی یکی از آنها را گاز می گیرد. دوستی شان جزیره ای است پرت شده از این جهان، که در آن صفا و امنیت برقرار است. نه کسی کسی را تهدید می کند و نه کسی به دیگری بدبین است. آنها با همدیگر تنها هستند. مثل تنهائی چهار زندانی در یک سلول انفرادی. سلیم می خواهد فقط همین جزیره وجود داشته باشد و خوشترین لحظاتشان وقتی است که با هم هستند. مارک هم هست، دوست و همسایه غمگین سلیم، که می توانند همدیگر را بفهمند و تنهائی شان را با هم تقسیم کنند.

نویدهای تازه

در پایان کتاب فضا رو به تغییر است. امیدهای تازه ای جوانه می زند. شیده و شاهرخ نمایش موفقی را با بازی کودکان به روی صحنه می آورند. رابطه مهدی با همسر و دخترش رو به بهبود است. زنی-سارک- در زندگی سلیم ظاهر می شود و میل به نقاشی را در او زنده می کند. میلی که در کودکی معلم مستبد آن را در وی سرکوب کرده بود. سلیم احساس می کند روحش «رستاخیز» پیدا کرده و فضای زندگیش عوض شده است. وقتی این بار اسدی را می بیند، دیگر انگیزه ای برای روبرو شدن با او نمی بیند.
«نشستن روبروی او بی فایده بود. از همان اول هم بی فایده بود. دیدن او دیدن فلاکت بود. فلاکت جاری در خاکی که از همان آغاز نگاه کردنت به جهان ترا می نشاند برابر آن تا خوب ببینی کجائی.» (ص ٢١٨)

شوق به نقاشی باعث می شود که سلیم در دورو برش چیزها را طور دیگری ببیند. مجذوب بید مجنونی می شود که همیشه از کنارش گذشته بود ولی شاخه های بالائی اش را ندیده بود. حس می کند آن «درخت جانش» است. او آن بالاها در شاخه های درهم تنیده بید مجنون نقش دو طوطی می بیند و مصمم می شود که آن را بکشد.
سلیم تابلوی درخت خود را می گذارد جای قابی که نقاشی دیگری درون آن بود. آفتاب را می بیند که می تابد بر شاخ و برگهایش. لحن سلیم یکباره حماسی می شود:
« این درخت واقعیت وجود کج و کول من بود. واقعیت یک لحظه کوتاه شادی من در دنیائی بود که به یاد داشتم بر مداری از اندوه می چرخید. واقعیت وجود منی که یک عمر در خواب و بیداری کابوس می دید. شادی هاش کوتاه بود و موقتی. پس بگذار که بدرخشد در آفتاب.»

-

منبع: از رادیو زمانه

حق انتشار محفوظ و متعلق به سایت اثر است

0 comments

0 Comments: