اثر

پنجشنبه

پیکر بی جان هدایت پس از خودکشی(فروردین ۱۳۳۰)

خودکشی، ازجلوه گاه هنـر
پژوهشی در زیبایی شناسی خود کشی

نوشته: پاتریشیا دو مارتلر
ترجمه از متن آلمانی: محمد ربوبی
بازنگری: غلامحسین نظری

در باره ی خودکشی صادق هدایت ، از جلوه گاه های سیاسی، اجتماعی ، مالی، خانوادگی و روانی بسیار نوشته اند. این نوشته ها، همه خواندنی و آموزنده اند. ولی ربطی به کار اصلی او ، نویسندگی ـ به صادق هدایت نویسنده ـ ندارند و به طور کلی در بارهی هر روشنفکر شرافتمندی صادق اند.
در مقاله ای که می خوانید، نویسنده میان خودکشی و نویسندگی رابطه ی ظریفی کشف کرده است. به عقیده او، همان طور که میان رانندگی و تصادم ، پرواز و سقوط ، ماهیگیری و غرق شدن در دریا رابطه ای هست ، نویسندگی یک جور درگیری دایمی با وسوسه خودکشی است.
پانریسیا دو مارتلر ، نویسنده و استاد فلسفه ، سال ها پس از مرگ صادق هدایت به دنیا آمده است ، و دریغا که این مقاله را در رثای هدایت نوشته است .
به مناسبت پنجاهمین سالگرد خودکشی صادق هدایت این مقاله ترجمه شده است .

-
******

خودکشی « مُد» شده است. هرروز آدم های بیشتری به فکر خودکشی می افتند. هر روز آدم های بیشتری دست به خودکشی می زنند. دربارۀ خودکشی بسیار گفته و نوشته اند: روان شناسان، فیلسوف ها، پزشکان، روحانیون، نقادان، اخلاق گرایان، رهبران فرقه ها و آدم های مأیوس که قصد خودکشی دارند ولی مدام امروز و فردا می کنند.
دراین رهگذر، ازجنبه های گوناگون به این نکته اشاره شده است که گویا میان خودکشی و عالم هنر و خصوصا نویسندگی رابطۀ خاصی وجود دارد. در بارۀ خودکشی نویسندگانی همچون فرناندو پسوا، چزاره پاوزه، سیلویا پات و.. تحقیقات دامنه داری صورت گرفته است. دراین تحقیقات نشان داده شده است که مشخصۀ زندگی عدۀ بی شماری از نویسندگان وسوسۀ خودکشی و درگیری دایمی با آن است. مخصوصا برای نویسندگان عصر رمانتیک و بعدها دادائیست ها پرستشِ خود کشی، ایدآل ادبی وبخشی از ادراک هنری نویسنده است. با این همه، رابطه بین نوشتن و خودکشی تاکنون نسبتا ناشناخته مانده است. راست است که وسوسۀ خودکشی، چه پنهان وچه آشکار، چه آگاهانه وچه ناخودآگاه، دست ازسر نویسنده برنمی دارد، ولی عدۀ بی شماری از نویسندگان براین وسوسه فائق آمده اند وسرانجام به مرگ طبیعی مرده اند وحتا عمری طولانی کرده و به نحوی موفق شده اند با کار نویسندگی و اغوای خودکشی با خیال راحت کنار بیایند.
چه در گذشته و چه درعصرما، هنرمندانی رامی شناسیم که اعلام کرده اند « هنر و فقط هنر» آنان را ازخودکشی بازداشته است .اما چرا هنر و فقط هنر؟ و نه کوزه گری و یا جمع آوری تمبر؟ چه چیز خاصی در نویسندگی وجود دارد که انسان را به جای آنکه به خود کشی وادارد ـ آنچه که عادی خواهد بود ـ ازخودکشی بازمی دارد؟
پیش ازادامۀ بحث، مایلم نکته ای را توضیح دهم: دراینجا من دربارۀ همۀ نویسندگان سخن نمی گویم. هترمندان که دیگر جای خود دارد. به هیچ وجه قصدم ارائۀ فرضیه ای کلی دربارۀ خودکشی نیست. علت و انگیزۀ نوعی خود کشی چنان آشکار و واضخ است که می توان آن را کاری عاقلانه نامید. از سوی دیگر، نوعی خودکشی وجود دارد که علتش بیماری های روانی است و می توان آن را با یک اقدام ناخود آگاه مقایسه کرد. این دو نوع خود کشی، از منظر فلسفی جالب نیستند و دراین نوشتار مورد توجه قرارنمی گیرند. این نه به این معنا است که می خواهم بر اساس پوچی و یا هدفمندی وجود انسان درمورد مسالۀ خودکشی فرضیه و تئوری سرهم بندی کنم . شاید کامو حق داشت که پوچی و بیهودگی و یا هدفمندی وجود انسان را تنها مسالۀ جدی فلسفی می دانست. اما این فکر او خطا بود که پوچی وجود انسان را علتِ خود کشی می دانست. اگرچه بسیار شایع است ـ ولی خطای بزرگی است ـ که خود کشنده را شخصی در نظر بگیریم که به این نتیجه رسیده که زندگی بیهوده است. برعکس، خود کشنده کسی است که علاقه ای به زندگی ندارد و این مطلب دیگری است. خود کشنده کسی است که علاقه ای به زندگی ندارد، هر طور هم که این زندگی بگذرد.حتی اگر این زندگی بسیار پرمعنا و بسیار زیبا باشد. البته این مساله اهمیت فلسفی دارد، زیرا این سئوال را مطرح می کند که چرا زندگی، حتی وقتی که کاملا بر وفق مراد می گذرد، برای برخی کمبود و کاستی دارد. و یا برعکس، چه آرزویی اشخاص معینی در سرمی پرورانند که امکان تحققش هر گز وجود ندارد؟
هم چنین دربین نویسندگان تیپ هایی وجود دارند که می بایست از آنان صرفنطر کنم. نوعی نویسنده وجود دارد که مانند یک کارمندِ اداری کارش را انجام می دهد: ازساعتِ هشتِ صیح تا ساعت دوازده، و از ساعت دو تا ساعت پنج بعد ازظهر و روزانه فلان قدر صفحه نوشتن، بدون شور و شوق چندان و یا دلزدگی؛ با آثاری حتی خواندنی ولی نه درخشان است . و نیز تیپ خاصی نویسنده وجود دارد مانند آگاتا کریستی و ... که با کشف عوالم تخیلی بهترین سرگرمی ها رافراهم می آورند، و با چرخش قلم کتاب قطوری می نویسند. نویستدگانی که برخلاف اینان مورد نظرمن است نویستدگانی هستند که درقبال کار خود احساسی مبهم و پیچیده دارند. نویسندگان بی شماری وجود داشته اند که مستقیم یا غیر مستقیم، با کلمات قصار و یا در نامه نگاری به چنین ابهامی اشاره کرده اند؛ بی آنکه بتوانند آن را توضیح دهند .
یکی ازمؤلفان آثارتخیلی ـ علمی، فردریک براون، گفته است:« من از نوشتن متنفرم ولی شگفتی آوراست که می نویسم». جمله ای که مؤلفان بی شماری حاضرند مبلغ هنگفتی بپردازند تا ادعا کنند که این گفتۀ آنان است. آن چه باید توضیح داده شود این است که دراین نوع نویسندگان عناصری متضاد به نحوی خارق العاده یک جا جمع اند: الزام درونی مطلق به نوشتن، به طوری که اگر چندی ننویسند دچار تشویش وناخرسندی می شوند و احساس می کنند گناهی مرتکب شده اند، واز سوی دیگر نوشتن لذتی برایشان ندارد. مقاومتِ سرسختانۀ نوشتنِ یک جمله و گاه یک کلمه که باید از سر راه برداشته شود عذابی است و اثر شروع شده ای را تمام کردن کوهی را ازجا کندن است اما بعد، هنگامی که سرانجام اثر پایان یافته است، شادمانی خارق العاده و شادکامی زایدالوصف، احساس رهایی وسعادت که دیگر« مجبور به نوشتن نیستم» آنان را دربرمی گیرد. آن چیزی که نویسنده شاید دیگر هرگز خواستارش نباشد. این چنین است وضع نویسندۀ خودخورِِ ما که وقتی نمی نویسد حالش خوب نیست وهنگام نوشتن هم حال بهتری ندارد. او فقط سرمستِ به پایان بردنِ اثر است. درعین حال، به مرور زمان، رضایتِ خاطر از انتشار این یا آن اثر، خوانده شدن و مقبول افتادن در نقدها و مصاحبه ها، به یک شخصیتِ ادبی ارتقاء یافتن و آبی برآتش خودپسندی ها زدن، دلخوشکنک هایی است. هرقدر نویستدگان در کار مشقت بارشان پیشرفت کنند، دقیق تر فرا می گیرند با مهارت های حرفه ای, با زندگی کنار بیایند و با رنج و مشقت کمتری به کارشان ادامه دهند؛ ولی مصیبت و بدبختی دایمی که بیش تر نویسندگان دچارش هستند همان است که براون گفته است :« به هرحال باید نوشت تا اثر نوشته شده باشد .»
حال بازگردیم به خودکشنده. شاید بتوان او را آدمی قلمداد کرد که بیشتر علاقمند است « زندگی کرده باشد» تا زندگی کند. ولی این امر ممکن نیست .انسان می تواند دربارۀ زندگی گذشتۀ خودش با رضای خاطر و یا با تاسف چیزهایی بگوید: که دوست داشته است، کارکرده است، مبارزه کرده است و... ولی نمی شود بگوید که « زندگی کرده است».

بنابر نظر فروید، یکی از بزرگ ترین آزروهای ناخودآگاۀ ما ـ که به شیوه های گوناگون در رؤیاهامان تجلی می یابدـ این است که ناظر مراسم خاکسپاری خویش باشیم. این امر الزاماُ نشانۀ سیرشدن از زندگی یا گرایش خودویرانگری نیست بلکه به گفتۀ فروید، حاکی از خودشیفتگی و آرزویی است که با مرگِ خود، دیگران را تکان دهیم. ولی به گمانم در ذاتِ خودکشی معانی ظریف تری نهفته است که نه با مقولات خودشیفتگی ونوع دوستی انطباق دارد ونه با سادیسم و درد و خودآزاری و محتملاّ چندان هم جنبۀ اخلاقی ندارد، بلکه ازجلوه گاه هنر و زیبا شناسی باید بررسی شود.

درما، عشق و اشتیاق عمیقی هست به تمامیت، به کمال، به جمع وجورکردن زندگی خویش تا سرانجام بتوان آن را به عنوان « ماحصل» زندگی به بازماندگان عرضه داشت و خود در درون گور مخفیانه به نظاره نشست. یکی ازجنبه های ناگوار زندگی این است که در اوج خود به پایان نمی رسد. . در لحظه ای از زندگی هرآنچه را دوست داشته ایم، داریم و لحظاتی بعد چیزی ازدست می دهیم و یا خواهانِ چیزدیگری هستیم . درلحظه ای از زندگی سرحال وتندرست و مورد احترام هستیم و لحظاتی بعد ناراضی و ناخوشیم و مورد بی مهری قرار می گیریم. البته همین فراز ونشیب دائمی است که زندگی را مهیج می کند و ما را به ادامۀ بازی برمی انگیزد. اما در سرگذشتی که به پایان نمی رسد و یا دست کم از پایانش هرگز باخبر نخواهیم شد،« هیجــان » سرانجام چه معنایی دارد؟ ما تصور می کنیم که « در پایان » زندگی خواهیم مرد، امری که نه تنها منطقی بلکه عادلانه و زیباست . اما در واقع هنگامی می میریم که در راهیم تا بچه ها را از دبستان به خانه آوریم، یا در حمام و یا درحین شنیدن یک برنامۀ هنری از رادیو و یا در بستر زنی که همسرمان نیست. ظاهرا، ما درست در لحظۀ کاملا نا مناسبی می میریم و همۀ آن چه که باید انجام می دادیم وهمۀ آن چه که می خواستیم بگوییم، نا تمام می ماند. زندگی ما با مرگ « قطع می شود» ولی « به پایان نمی رسد. »

به دختران دلباختۀ دبیرستانی پند واندرز می دهیم که مواظب باشید« زتدگی رُمان نیست.» منظورمان این است که زندگی جدی ترازاین حرف هاست. دراین پند واندرز حقیقت بزرگی نهفته است. اما این حفیفت، کوچک ترین ربطی به« جدی» بودن زندگی ندارد. درزندگی واقعی دقایقی می گذرد که به مراتب خیال انگیزتر از رُمان های عاشقانه است و اغلب مردم حتا زندگی به مراتب رنگین تری از قهرمان های رمان ها دارند. فرق میان زندگی و رُمان، در زیبایی رُمان وجدی بودن زندگی نیست بلکه دراین تفاوت ساده است که زندگی، به مفهوم جمع وجورکردن و تمامیت وکمال، پایانی ندارد. بی جهت نیست که در بارۀ وقایع و ماجراهای زندگی کلیشه وار می گوییم: « شاهنامه آخرش خوش است ». یعنی ماجرایی خوش است که پایان خوشی داشته باشد. ولی این ضرب المثل درمورد زندگی صادق نیست. چون زندگی پایان درستی ندارد. ازسوی دیگر، این طورهم نیست که زندگی با واقعیت مرگ همیشه « بد» پایان می گیرد. و اگرهم چنین باشد، این جور زندگی ها را می شود با رمان هایی مانند« آنا کارنیینا» و یا « رنج های ورترجوان» مقایسه کرد. چه، دراین آثار ـ از نطر زیبایی شناسی و نه عشرت طلبی ـ از آن چه « بد» پایان می گیرد، اثری« خوش» ساخته می شود؛ زیرا در ساختار هر رمان خطوط و سطوح متفاوت واجزای ناجور وناهم سنگ به یکدیگر جوش می خورند و یکپارچگی و وحدتی هنری ارائه می دهند. شاید زندگی را، دست بالا، با رُمانی همجون رمان چارل دیکنز، The Mystery of Edwin Drood مقایسه بتوان کرد که پایانش، به سبب مرگ نویسنده، واقعا اسرارآمیز می ماند. ازعجایب روزگار، ازهمین رو نیز این کتاب خوانده نمی شود. برای کسی که می داند این رمان پایانی ندارد، ازهمان آغاز، این اثرادبی فاقد هیجان است و به عنوان رمان خوانده نمی شود و کسی که از آن اطلاع ندارد و مشتاقانه به خواندن ادامه می دهد، آخرسر خودش را چنان مغبون وسرخورده حس می کند که مایل است به کتاب فروش مراجعه کند و پولی را که در ازای آن پرداخته است پس بگیرد!

وقتی به مرگ خود می اندیشیم، همواره غیرواقعی وغیرقابل تصور وحتا غیرممکن به نظرمان می آید. درحالی که منطق به طورغیرقابل انکار به ما آموخته است « همۀ انسان ها میراهستند». و با وجود این، حق به جانب احساس ما است. زیرا، اگرچه طبیعتاّ همۀ انسان ها میرا هستند، با این وجود، درمیان ما کسی وجود ندارد که « مرده است». مرگ امری نیست که ما آن را ازسرگذرانده باشیم و یا آن را تجربه کرده باشیم . مرگ حتی واقعه ای نیست که بر ما بگذرد. در یک کلام، مرگ،«سرگذشت» نیست. چنین نیست که هم چون هرروز که ازخانه خارج می شویم، روزی از درخانه بگذریم و بمیریم و لحظه ای بعد به پشت سر بنگریم .

آرزوی حضور در مراسم خاکسپاری خویش، چیزی نیست جز این آرزو که پس از درگذشت، لحظه ای هم که شده به پشتِ سربنگریم. رضای خاطری را که انسان ازاین بازگشت توقع دارد می توان با متن کتابی مقایسه کرد که پایان خوشی ندارد. قهرمان اصلی مرده است و دنیایی فرو ریخته است ، با این وجود، کتاب خوبی بوده است : ناگهان متوجه می شویم که کتاب درهمان صفحاتِ اول با چنین پایانی پی ریزی شده است؛ آن چه که در ابتدا هرگز قابل درک نبود و دراین رهگذر حتی فرصت های ازدست رفته پرمعنا و با ارزش بوده اند.

آرزوی حضور درمراسم خاکسپاری خویش ـ اگرچه بغرنج به نظر آید ـ آرزوی جاودانگی است. آرزوی این است که مرده باشیم تا دیگر نتوانیم بمیریم. آرزویی است که موضعی ورای نابودی وجود خویش اتخاذ بتوان کرد. موضعی که از آن بتوان گفت:« من مرده ام » و با تایید مرگ خویش حداقل زنده ماندن را حفظ کرد.

فرناندو پسوا گفت : « برای من همه چیز یکسان است ، زیرا در لحظه ی مرگ چیزی را بر چیز دیگر رجحان نیست» .اما او دروغ می گفت : چون او ترجیح داد که پیش خودش تصور کند مرگش کاملا بی اهمیت است و باز بهار فرا می رسد، گل ها« هم چنان » شکوفان و درختان« هم چنان» سر سبز خواهند شد، مثل سال گذشته و او به طرزی مخفیانه باز حضور خواهد یافت تا شکوفایی گل ها و سرسبزی درخت ها را با سال گذشته مقایسه کند.

حال، در مسالۀ بغرنج خودکشی انگیزۀ اصلی درکجا و در چیست؟ آیا دراینجاست که ـ و این با سلیقۀ عموم همخوانی داردـ همۀ ما میل به خود کشی را در وجود خویش نهفته داریم. قطعا چنین است. همۀ ما « چیزی» از قاتلین و « چیزی» از دیوانگان را نیز درخویشتن داریم. ولی با این حرف ها چیزی روشن نمی شود. گذشته از این ها، این نوع کلی گویی نه تنها آسان وارزان است بلکه خصوصا چون چیزی را بیان نمی کند توهینی است به خود کشندۀ « اصیل» .این طرز تلقی درموردِ اشتیاق عام بشر به تمام کردن وبه پایان بردن که درعین حال اشتیاق به مرگ و جاودانگی است، مقوله ای است بسیار پیچیده وفهم آن غیرممکن، که با کلی گویی وساختن مدلی موجه وعامه پسند چیزی جز سرهم بندی نخواهد بود : چگونه انسان های معینی اغنای خود را در نابودی خویش جست وجو می کنند و چگونه اقدام خود کشنده ـ که مخرب ترین اقدام است ـ از انگیزه ای فوق العاده خلاق وهنرمندانه گواهی تواند داد؟

اغلب تصورمی شود که خودکشندۀ کلاسیک آدمی است اخمو، گوشه گیر، پریشان و مالیخولیایی ویا افسرده، بی رمق و یُبس که شوخی سرش نمی شود، با چشمانی درحدقه فرورفته که زیر بار یاّسِ عظیمی کمرش خم شده و روزی از روزها، باری که بر دوش می کشد، بیش ازحد سنگین خواهد شد. اما در واقع، « خودکشنده» برای اهل فن شخصیتی است پرانرژی، سرزنده، بیش ازحد فعال، بلندپرواز، پُرکار، موفق، واغلب با استعداد. شاعر جوان، سیلویا پلت ، زنی فوق العاده با استعداد، فعال، دانشجویی برجسته، رئیس اتحادیه های مختلف، برندۀ جایزه های متعدد، درسن نوزده سالگی در فاصلۀ بین دریافت دو جایزه، دست به خود کشی زد که موفق نشد. ده سال بعد، موقعی که عاقبت برای سومین بار اقدام به خودکشی کرد، مادر مهربان دو کودکِ خردسال بود ودر زمینۀ کار ادبی اش خلاق تر ازهمیشه . چزاره پاوزه، نویسنده ای بود دراوج افتخار و شهرت و تازه به کسب جایزۀ مشهور استرگا نایل شده بود که به دلایلی کاملا نامعلوم تصمیم به خود کشی گرفت. همینگوی نیز پس از یک عمر زندگی منزۀ ادبی وکمال گرایی، پس از دریافت جایزۀ ادبی نوبل، درسن شصت ویک سالگی گلوله ای به سوی خود شلیک کند. این امر که انسان هایی دست به خود کشی می زنند که تنها، تهیدست و یا بیمار درمان ناپذیرند تا حدی قابل فهم است ولی وقتی که اشخاص مشهور و محبوب و با استعداد و مرفه تصمیم به خودکشی می گیرند ظاهراّ اعمالشان بیش تر از نابخردی، افراط ، زیاده روی و ناسپاسی ناشی می گردد که فقط در اثر اختلال حواس یا حواس پرتیمی تواند باشد. شاید این موضوع درست باشد. اما فراموش نکنیم که سخت کوشی وانظباط هنری و خلاقیتِ شگرف و بی پایان وآثار برجستۀ اینان، منبع و سرچشمۀ دیگری به جزهمین اختلالات ندارد.

با کونین چنین گفته است: « اشتیاق به تخریب نیز اشتیاقی است خلاق». بنابراین، تصویرخیالی خودکشندۀ خوش مشربِ ما را می شود چنین ترسیم کرد: او کسی است که بیش از دیگران ناآرامی ونارضایی لاینقطع محرکِ اوست. اونمی تواند کاری را شروع کند، بی آنکه درعین حال بخواهد کارش بی پایان بماند. چون تصورمی کند آن موقع راضی است وآرامش خود رابازخواهد یافت. اما او خود راگول می زند، چون همین که کاری را به پایان می برد و یا اغلب حتی پیش ازپایان کار، باز می خواهد کار دیگری راـ که اصولا می بایست مدت ها پیش پایان گرفته باشد ـ شروع کند. این امر، هم نشان پشتکار فوق العاده و هم اکراۀ او در کاراست . چه، او - برخلاف دیگر همکارانش که اغلب می توانند کارشان را به راحتی ناگهان قطع کنند ـ برای وقت گذرانی ویا سرگرمی کارنمی کند بلکه فقط و فقط به خاطر لحظۀ پایان کارش کارمی کند. علاوه براین، او کارهای زیادی در پیش دارد که باید به پایان ببرد.او می خواهد همۀ کتاب ها را خوانده باشد، همۀ پایان نامه ها را دریافت کرده باشد، همۀ جایزه ها را دریافت کرده باشد وهمۀ زنان را اغوا کرده باشد. علاوه بر اینها، معجزه آسا، با انرژی بی کرانی که برای دیگران باورنکردنی است درعالم خود، مانند راننده ای درمسابقۀ اتومبیل رانی، دست به کارمی شود. ازهمان آغاز، این موجود خارق العاده سراسر زندگی اش را مد نظر دارد؛ مانند برنامه ای که ازپیش تنظیم شده و خدا می داند که در اثر کدام الزام درونی باید به سرانجام برساند. البته عجبا که معمولا نیز همه چیز « بروفق مراد» جریان می یابد، به طوری که دلیلی برای ناخوشنودی نمی یابد. خستگی ناپذیر، وقفه ناپذیر، وغیرقابل تقلید، خود کشندۀ ما به سرعت روزگارش را سپری می کند و سپس ناگهان ازپا درمی آید. او دیگر بیش ازاین، نه می تواند و نه می خواهد. او روی صندلی اش می نشیند و نمی خواهد ازجا بلند شود. برای اطرافیان موضوع واضح و روشن است. او دراثر پُرکاری خسته شده است. باید استراحت کند. البته که باید استراحت کند. اما او چگونه می تواند استراحت کند، درحالی که درحین استراحت پیوسته انتظارمی کشد که خستگی خود به خود کاملا از تنش بدر رود؟ آنچه او اصولا نمی تواند این است که آرام بگیرد، کاری نکند، فتیلۀ فکرش را پایین بکشد و نقش خویشتن را به فراموشی بسپارد. از این رو فی المثل به سختی می تواند بخوابد و از زندگی لذت ببرد، حتی موقعی که زندگی اش ظاهرا سرشار از دقایق مطلوب است. او از« لذت های زندگی » فقط انواع اهریمنی را می شناسد: الکل، مواد مخدر، عشق ورزی دیوانه وار، حالاتی که نقش خویشتنِ فعالِ او، نه داوطلبانه بلکه به قهر از صحنه به کناری رانده می شود .

برای او که نیاز به مشاهده کردن، شناختن، آزمودن و چیره شدن مسحورش کرده است، باید قاعدتا روشن باشد که بر مرگ نمی شود چیره شد. اگر او می دانست که مر گ فردا به سراغش می آید شاید می شد کاری کرد. اما ممکن است مرگ همین امروز، موقعی که او مشغول کار مهمی است به سراغش بیاید و یا درخواب که او بی خبراز خویشتن است. و این امر فوق العاده تحقیرآمیز است. این امر اصلا جایز نیست. برخلاف دیگران که از مرگ می هراسند، منکر آن می شوند و یا تلاش می کنند مرگ را به فراموشی بسپارند، خود کشنده کسی است که دایم و بی وقفه بر مرگ وقوف دارد؛ نه آن که مشتاق و آزرومندش باشد، بلکه برایش وحشتناک ترین وحشت هاست و از آن نفرت دارد. خود کشنده کسی است که، ازعجایب روزگار، مرگ برایش غیر قابل قبول است. علیرغم آن، هنگامی که او دیگر خسته وکوفته و ازپا درآمده روی صندلی اش نشسته است و اطرافش را عزیزانش فراگرفته اند و ازاو می پرسند چه چیزی را درعالم بیش ازهمه دوست دارد، از او می شنوند که بیش ازهمه دوست دارد که مرده باشد. اطرافیان، شگفت زده به موفقیت های بی شمارش در زندگی اشاره می کنند. اما هیچ کس به فکراین نیست ـ خود اوهم چنین فکر نمی کند ـ که او درهریک ازاین موفقیت ها پیوسته درجستجوی مرگ بوده است، در جستجوی لحظه ای که زندگی به پایان و کمال می رسد. لحظه ای که او همچون خداوند درهفتمین روز خلقت دست از کاربکشد و با نگاهی به دنیای آفریدۀ خویش بتواند بگوید: « خوب از کار درآمده است. » این است آن نوع مرگی که او آرزویش را دارد. مرگی که، به دیگر سخن، نه نابودی است و نه قطع موقتِ زندگی بلکه قلۀ شکوه، کمال آگاهی وآخرین تصمیم واپسین دَمی است که سزاوار آسایش است .

خودکشنده، به معنای واقعی کلمه ،جاه طلب است، زیرا او پیوسته پیش ازاین که راه بیافتد «به مقصد رسیده است». او فقط به این منظور می تواند به راه افتد. او آدمی « کمال گراست » وبه طرز وحشتناکی ازهمه چیز کمال می طلبد. « کمال» به مفهوم ریشه وتبار شناسیِ سپری شدن، به انجام رساندن و پایان بردن که معنای رایج «کامل» ازآن مشتق شده است.

یکی ازآخرین اشعار سیلویا پلت، که درآن زنی را توصیف می کند که پیش ازخودکشی خود مرده است ، چنین آغازمی شود: « The Woman is perfect » ( زنِ کامل بود) . دراین شعر، مفهوم اتمام و پایان، تکمیل، تمامیت وکمال باهم به گوش می رسد. این« تمامیت » بُعدی زمانی است که پیوسته مّدِ نظر خودکشنده است. مرکزثقل خودآگاۀ این بُعد، حال حاضر نیست ـ چون زمان حال ، دنیای عیاشی و خوشگذرانی است . در گذشتۀ مطلق هم نیست ـ که عالم آدم های اخمو و یُبس است. در آیندۀ دنیای آدم های خیالباف یا آدم هایی که برای زندگی بهتر به این در و آن در می زنند هم نیست. زمان او زمان خاصی است که حتا در دستور زبان به آن چندان اهمیتی داده نمی شود. زمان او، « آیندۀ به پایان رسیده» است، زمان « من به پایان برده باشم » یا زمان « من زندگی کرده باشم » است. شور و شوق او، شور و شوق به پایان بردن است.

می خواهم ادعا کنم که این اشتیاق به پایان بردن نبایستی لزوما انحرافی نیهیلیستی یا مخرب باشد. بلکه بیش از همه طبیعتی زیبا یی شناسانه دارد. به عنوان پشتوانۀ این فرضیه به جان دیوی( John Dewey ) استناد می کنم که دراثرش با عنوان « هنر به مثابۀ تجربه» به طرح فلسفۀ هنر پرداخته است. بنا برنظریۀ او، خودکشی ـ اگرچه خودش به آن دست نزد ـ یک اقدام هنری است که منشآ آن نوعی نارضایی زیبایی شناسانه است . بنابرنظریۀ دیوی، باید تفاونی قایل شد بین زیبایی شناسی به مفهوم عام ـ مانند زیبایی شناسی یک منظرۀ طبیعی، یک غذا و یا یک تئوری فیزیکی ـ و زیباشناسی خاص هنری که منحصرا ناظر برعرصۀ آثار هنری است. او در تحلیل مقولۀ اولی، ایدۀ « واقعه» را در مرکز کار قرارمی دهد و در دومین مقوله ایدۀ « جلب توجه کردن» را بر آن می افزاید. دیوی می گوید: سراسر زندگی جریان لاینقطع تجربه های کاملا متفاوت است: گرسنگی وسرما، رؤیا و بیداری، عشق و کار روزانه... همۀ این ها « تجربه » های ما هستند. ولی در زندگی روزانه تجربه هایی که بشود آن ها را« واقعه» نامید بسیار اندک اند. فرق میان واقعه وتجربۀ معمولی، اولا در این است که واقعه « پایانی» واقعی و پُر و پیمان دارد که دیگر نمی شود درآن دست برد و چیزی را حذف وجابه جا کرد. و ثانیا واقعه« کلیتی» است یکپارچه، وحدتی است ارگانیک که اجزای آن پراکنده و ولو نیستند؛ بلکه ساختاری است یکدست که هویت خود را تایید و تاکید می کنند. اگر بخواهیم برای واقعه مثالی بیاوریم، فورا به یاد وقایع خارق العاده مثل زلزله، هواپیمایی ربایی و شکار نهنگ درآمازون می افتیم. ولی بسیاری از تجربه های عادی هم واقعه هستند. مانند شام خوردن دریک رستوران مجلل درپاریس یا دیدن باغ وحش آمستردام و یا تماشای مسابقۀ فوتبال درتلویزیون. بنا بر تعریف دیوی، همۀ این تجربه ها نوعی کیفیت « زیبایی شناسی» به مفهوم عام دارند که ازخصوصیاتِ واقعه بودن آن ها ناشی شده است. این بدان معناست که تجربه ها در لحظۀ وقوعشان هرگز واقعه نیستند، بلکه بعد ها و فقط پس از وقوع، بعد از آن که پایان تجربه به تمام اجزاء جلوه ای یکدست داده است، واقعه می شود. در ضمن علت این که گهگاه مهم ترین واقعه های زندگی مان را با تعجب و یا با تاسف به یاد می آوریم درهمین جاست؛ به نحوی که گویی این ما نبوده ایم که واقعا چنین برما گذشته است و یا انگار در جایی از چیزی ضروری عفلت کرده ایم .

بنا براین، خود کشی اقدامی است کاملا رادیکال ـ اگر چه اندکی ناشیانه ـ بدین منظور که از کلیت زندگی واقعه ای بسازیم. واضح است که خود کشی اقدامی به قصد پایان بردن زندگی است؛ اما خود کشی، برخلاف مرگ طبیعی که همیشه قطع شدن زندگی است، زندگی را به واقعا به پایان می برد. خود کشنده، زندگی را درلحظه ای که خود انتخاب کرده است، به شیوه ای که خودش می خواسته است، و پس از آنکه همۀ آن چه را که می خواسته وافعا انجام داده است؛ به پایان می برد. با این شیوۀ به پایان بردن زندگی، در عین حال دومین شرط مقدماتی برای تبدیل زندگی به « واقعه» فراهم می گردد: زندگی که پیش از خود کشی ملقمه ای از تجربه های تصادفی وبسیار ازهم گسیخته بوده است، به یک مجموعۀ کامل، به ساختاری یکپارچه که تک تکِ اجزایش اهمیت شان را از پایان بردن واقعه به عاریت گرفته اند مبدل می شود.

تصورمی شود که روال زندگی خود کشنده براساس منطق درونی وتقریبا اجباری جریان یافته است که با نگاهی به اقدام نهایی او آشکارمی شود: از تولدی ناخواسته گرفته تا دوران شوم کودکی، از سرخوردگی درنخستین عشق، تا مرگ مادر، برباد رفتن آزروها و آخر سر، به علتِ « طبعی که تمایل به خود کشی دارد» .

اقدام به خودکشی، به قصد اینکه زندگی را برای خود به واقعه ای زیبا یی شناسانه مبدل کنیم البته که تلاش بیهوده ای است، زیرا خودکشی فاعل سرگذشت را نابود می کند. شاید از این رو بتوان خودکشی نافرجام را تا حدی تلاشی موفق از آن نوعی به شمار آورد که این اقدام تزویر و خدعه است تا به شود به نحوی فاعل واقعه ای شد که در آن خویشتن را نابود کرده ایم. شاید همین امر آشکار سازد که اقدام به خود کشی نا فرجام همچون خود کشی واقعی ، اما متفاوت با آن، ایدآل جذابی می تواند باشد.

در مورد «خودکشی نافرجام»، ناظر، همواره مایل است با کم بهادادن به آن چنین تصور کند که منظورش این نبوده که نافرجام بماند، بلکه برخلاف میلش نافرجام مانده است. اما خودکشی های نافرجامی هم هست که آنها را باید تمرین های اولیه دانست. تمرین هایی که حتا از اعتباری برخوردارند. درست مانند مسابقۀ پرش که هر ورزشکار سه بار حق دارد و هر پرشی کاملا جدی و نمودار همۀ توانایی ها و کارآیی های ورزشکاراست .

امتیاز خودکشی نافرجام بر خود کشی واقعی این است که فاعل ماجرا نابود نمی شود و زندگی درنظرش چند صباحی کیفیتِ هنری وزیبایی شناسانه دارد، ولی اِشکال کار دراین است که همان تاثیر را بر دیگران نمی گذارد. زیرا خود کشی نافرجام برای « دیگران»آن پایان هیجان انگیز را ندارد. ولی در خود کشی واقعی همین پایان است که سراسر زندگی را در هالۀ تقدس الزام و اضطرار قرار می دهد.

بازهم برمبنای تئوری دیوی می توان گفت که اقدام به خود کشی واقعه ای زیبایی شناسانه است؛ درحالی که خودکشی واقعی، افزون برآن، ارزش زیبایی شناسانه دارد، زیرا خود کشنده از زندگی خود برای « دیگران» واقعه ای می سازد. واضح است که از زندگی خویش واقعه ای ساختن، هیچ ربطی به ازخود گذشتگی یا بزرگ منشی ندارد، بلکه تلاشی است برای جلب توجۀ دیگران و آزروی مهم بودن.

دیوی، سرگذشتِ خاص هنرمند را درچارچوب مجموعۀ سرگذشت های زیبا شناسانه، آن سرگذشتی تعریف می کند که ساختارش آگاهانه از تاثیر پیش آمدها برناظرین مشتق می شود. این امر درهرحال نشان می دهد که چرا این همه درمورد کارهای موندریان(Monddrian ) فلسفه بافی می شود ولی طرحی مشابه با آن، که به وسیلۀ کامپیوتر کشیده شده است، به دورانداخته می شود. و یا چرا اثر معروف دوشان Duchamp)) به نام فونتن «پیشاب» در موزه قراردارد، درحالی که چیز مشابۀ با آن درمستراح برای قضای حاجت مورد استفاده قرارمی گیرد.

بنابراین شاید واضح باشد که چرا یک آدم معمولی که به مرگ طبیعی می میرد، امر پیش پا اقتاده ای است و به سرعت از یادها می رود، درحالی که زندگی آدم خود کشنده ناگهان واقعۀ تاریخی می شود و برای تحقیق و تفحص در باره اش آرشیوی گشوده می شود. همانطور که اثری بی ازرش و قلابی وقتی به هنرمندی نسبت داده شود ناگهان برای مشاهده کننده بزرگ و با اهمیت می شود، خود کشی نیز نوعی مُهر و امضا است زیر سندِ زندگی؛ بدین معنا که سند، حاوی مطالب پراهمیتی است و خود کشنده کاملا براین امر واقف است.

آدمی که در زندگی قادر به یافتن معنا و کمال مطلوب نیست ـ همان معنا و کمالی که از واقعــــه توقع دارد ـ به زندگی خود پایان می دهد و آن را چون کتابی به بشریت تقدیم می کند، به این امید که کتابش را بخوانند، درآن تامل کنند وآن را بپسندند .این آزرو، نه تنها خیال نیست بلکه نیک بنگریم کاملا واقع بینانه است. چون مرگِ اختیاری، بیش ازهمۀ انواع مرگ ـ شاید جز شهادت ـ مرگی است که نه فقط برای کسی که آن را انتخاب کرده، بلکه برای بازماندگان نیز تصور تداوم زندگی و جاودانگی است. معلوم نیست آدم مایوس با مرگِ خود چه چیز دست نایافتنی راجستجو کرده است ولی به طور یقین او به یک چیز نایل شده است: مردم در باره اش سخن خواهند گفت. او هرگز به این زودی ها از یادها نخواهد رفت .

حال دیگر رابطۀ خودکشی با نویسندگی وهنر به طورعام برایمان غیرعادی نیست، چون دقیقا توضیح دادیم که ازجلوه گاههای زیبایی شناسی و هنری، می توان خودکشی را ( به علت حذف فاعل) چون ایدآلی توصیف کرد. این رابطه، رابطه ای درونی است بین دو نوع رفتار انسانی که آشکارا هردو تقریبا به نحوی متضاد یک چیز را جستجو می کنند. چون دربارۀ هنر ـ بیش از هر چیز ـ می توان گفت که هنر اشتیاق به پایان بردن است. دیوی می نویسد که مشغلۀ هنرمند در واقع در هر مرحله ای از کارش آن است که آن را به پایان ببرد؛ بدین معتی که در شکل دادن به هریک از اجزای کارش پیوسته طرح پایانی کار را مد نظر دارد.

واضح ترین مورد در ادبیات مشاهده می شود، چون ادبیات، مانند موسیقی، آن شکل هنری است که نه تنها تولیدِ اثر بلکه درکِ آن به طورعمده در زمان صورت می گیرد.

در رُِمان تولستوی( آنا کارنینا) تقریبا درهمان آغاز رُمان، تصادفی در سکوی ایستگاۀ راه آهن به وقوع می پیوندد که آنـا و ورونسکی ـ که بعدا عاشق یکدیگرمی شوندـ نخستین بار یکدیگر را ملاقات می کنند. این واقعه به خودی خود واقعۀ نسبتا بی اهمیتی است که به لطیفه می ماند. تازه درآخر رمان، موقعی که آنـا با پرتاب خود جلوی قطار راه آهن خودکشی می کند، این واقعه به عنوان پیش صحنه ای دراماتیک که عواقب سرنوشت سازی دارد، بازشناخته می شود. این بدان معنی است که تولستوی در رُمان قطوری که نوشته، باشروع کار، پایانش را نوشته است و برخلاف آنچه که مدل خاصی ازخلاقیتِ ادبی مدعی است، به هیچ وجه نویسنده تحت تاثیرسیلاب وقایع و کلمات قرارنگرفته است.

ازبسیاری از نویسندگان شنیده شده است که باهمان اولین جمله، آخرین جملۀ رُمانشان را می شناخته اند و بقیه، کاری بیش ازپُرکردن این خلاء نبوده است. راست است که پُرکردن این خلاء ظاهرا آسان به نظرمی رسد، ولی رنج و تردید و پشت کار در واقع از مشخصاتِ اجتناب تاپذیر هر فعالیتی است که عمدتا ناظر یه پایان بردن است. برای هر هنرمند، اثری که آغازمی شود درعالم خیال پایان یافته است و جزییات کار که او باید شکیبانه انجام دهد در واقع کار تمام شده ای را به پایان بردن است . چون اثرهنری را باید مهارکرد، اثر را باید به پایان برد. چون اثر هنری بی خبر از خویشتن، با نگاه عاشقانه ای « به همۀ جهان » بی زمان و بی پایان است.

ازاین رو شادمانی حقیقی فقط درهفتمین روز، روزی که خلقتِ جهان پایان می گیرد و سرانجام معلوم ومشخص می شود که « کارخوب ازآب درآمده است » فرامی رسد، یعنی ازهمان ابتدا، نیتِ هنرمند، خلق اثری کامل ـ باهمۀ ریزه کاری هاـ وتمام کردن آن بوده است. موهبتِ شگفتی آور ماندن خالق، پس ازآنکه خلقت رابه پایان برده است، جز پروردگار، فقط نصیبِ هنرمند می شود. صرف نظر ازامکان جاودانگی و نامیرایی هنرمند پس از مرگ، موهبتِ آفرینش به این موجود گذرای میرا این امکان را اعطا کرده است که حتی در زندگی ـ اگرجه بسیارکوتاه ـ جاودنگی ونامیرایی را تجربه کند. نوعی نامیرایی شبیۀ العـاذر: دوباره زنده شدن اعجازآمیز وبی نظیر، با همۀ عوالم خوشِ زندگی، ولی با ایقان به این امر که نه تنها زندگی ادامه می یابد بلکه باردیگر باید مُرد و یا بازگشتی است پس از خودگشی نافرجام که دیگر آن افتخار وعظمتِ خود کشی واقعی را ندارد.

سیلویا پلت ، در شعر Lady Lazarus ، که به قضاوت در بارۀ خودکشی نافرجام خود می پردازد، چنین می نویسد: « مردن، هنری است نظیر چیزهای دیگر، من این یکی را خوب انجام می دهم.» اما منظورش ازمرگ، که او مهارت زیادی درآن داشت، مرگِ جسمانی ـ که هنری نیست ـ نبوده بلکه مرادش مرگِ هنرمندانه است. یعنی کاری را بی رحمانه به پایان رساندن و به هویت خویش عینیت دادن، حتا به قیمت نابودی خویشتن.

این آرزوی هنرمندانه که شاهد پایان ومرگ خویش باشیم، یا به زبان فروید، حضور به هنگام خاکسپاری خویش، آرزویی است غیرعادی. آرزوی این است که « کس دیگری» بشویم.

فرناندو پسوا، در یکی ازاندوهناک ترین شعرهایش چنین سروده است: « چه سعادتی که من خودم نباشم » او در مورد « آدم های خانۀ روبه رو» تا بدانجا پیش می رود که ادعا می کند: « آنان خوشبخت اند، زیرا من نیستند». این آرزو درغیرعقلایی ترین شکلش، بازتاب این آرزوست که آدم همان بماند که هست، باهمان شکل و شمایل، با همان دنیای احساسات و با همان تحولات در زندگی؛ اما علیرغم آن، به هرحال « شخص دیگری» باشد، نوعی برادر دو قلو، یا همزاد خویش. دراین توصیف، ظاهرا در نگاۀ نخست چیز مهمی دستگیر انسان نمی شود، مگرآنکه ـ ولُبِ این مطلب است ـ انسان بتواند در زندگی کنونی اش ناظر روزگارِ خود باشد.

سارتر، در مقالۀ « ادبیات چیست» توجه را به این وضعیتِ خاص جلب می کند که نویسنده« هرگز» نمی تواند خوانندۀ اثر خودش باشد؛ زیرا غیرممکن است که او بتواند به تاثیر گام به گام و شکل گیری ساختاری دل ببندد که او خودش این ساختار را ازپیش می شناسد. بعدها، موقعی که اثرتقریبا ازیادرفته است، نویسنده هنگام بازخوانی اثر خویش می تواند حدس بزند که اوضاع از چه قرار است. احساسی که در آن موقع دارد، تقریبا احساس« شخص دیگری » است.

بوب دایلون، نیز پس از چندی، وقتی مصاحبۀ پیشین خودش را می خواند چنین گفته است: « جای خوشبختی است که من خودم نیستم » .

در آثار نویسندگان، گرایش به خودکشی به اشکال گونه گون بروز می کند. این گرایش، گاه شکل سر بسته ای دارد و حتا گاه شکل مطبوعی به خود می گیرد: مثلا، اعتماد به نفس اغراق آمیز برخی نویسندگان و یا الزام درونی که تمام جزییات را باید زیرنظر گرفت، خصوصیاتِ مطلوبی هستند برای کسی که می خواهد دنیای تازه ای بیافریند. و یا تجاوز کودکانه که بسیاری ازنویسندگان نسبت به قهرمان های اصلی خود اعمال می کنند و علاقه ای که به نابودی آنها دارندـ کاری که در پایان کتاب با اشتیاق تمام انجام می دهند و درواقع یک جور درگیری واغوای خودکشی ومبارزه با آن است.

امیدوارم آنچه گفته شد، نگاۀ تازه ای باشد به رابطۀ بین هنر وخودکشی. هنر نیست که خودکشی را به شیوۀ انحرافی «زیبایی شناسانه» می کند. خودکشی در شکل معینی اهمیت زیبایی شناسانه و هنری دارد و بدین سبب می تواند در عرصۀ هنر و پیرامون هنر موضوع مهمی باشد. شعور و آگاهی زیبایی شنانه عموما ماهیت « خودکشانه» دارد و یا به زبانی کمتر منفی: پایان گرا و کمال گراست، کمال به معنای بی عیب و نقص ولی پایان یافته. این بدان معناست که طرح زندگی هنرمندانه و یا برنامۀ « هنرمند زندگی» ـ کسی که می کوشد از مجموعۀ زتدگی خویش اثری هنری بیافریند ـ اصولا ضد ونفیض است . هنری وجود ندارد که هنر پایان دادن نباشد و آدم برای آنکه بتواند از زندگی اش اثر هنری بیافریند، منطقا باید بتواند از پایان این زندگی الهام بگیرد. بازتاب چنین الهامی را می توان در فلسفۀ عشرت گرایی دید: « چنان زتدگی کن که گویی فردایی نیست». اما این شعار که تعمیم آن به لذت های ناب جسمانی است ، البته که زندگی را غیرممکن و ملال آور می سازد؛ مانند رُمانی که درهر صفحه اش می خواهد پایان گیرد. همین ملال، بی فردایی و کامجویی است که خود کشندۀ اصیل ولی مایوس و ندانم کار را وا می دارد با خود کشی، از زندگی خویش واقعه بسازد.

از جهات مختلف، نوشتن برای تشنۀ واقعه به مراتب بهتر ازخودکشی واقعی است و یک چیز را می توان تا حدی با اطمینان خاطر گفت: هر چقدرهم شادمانی انسان پس از به پایان بردن یک رُمان کوتاه و پوچ باشد، بازهم همواره به مراتب بیش ازشادمانی پس از پایان دادن به وجود خویشتن است .

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

* Patricia de Mrtlaere ( ۱۹۵۷) تویستده و استاد فلسفه در دانشگاه های بروکسل و تیلبورگ ( هلتد) .

ترجمه از متن آلمانی، محمد ربوبی؛

بازنگری علامحسین نظری

حق انتشار محفوظ و متعلق به سایت اثر است

0 comments

0 Comments: