مفهوم نقاب در شعر معاصر عرب
حمزه کوتی


حدیث عشق در حروف نیاید و در کلمه نگنجد
« عبارت » در این حدیث « اشارت » است .
شیخ احمد غزالی


غالبا ً نقاب ، شخصیتی تاریخی را متبلور می کند ( و شاعر پشت آن پنهان می شود ، تا از دیدگاه مورد نظر خود تعبیر کند یا کاستی های عصر جدید را از خلال آن مورد انتقاد قرار دهد ) 1
[ یعنی ] نقاب ، آفرینش اسطوره ی تاریخی ـــ نه تاریخ واقعی ـــ را متبلور می کند . از این رهگذر ، می توان احساس کلافگی و بیزاری از تاریخ واقعی را بیان کرد . البته با خلق جایگزین برای آن ( اسطوره ) ، تنگناها و مشقات تاریخ واقعی یا کوشش جهت آفرینش موقعیتی دراماتیک ، بدون استفاده از ضمیر [ شخص ] اول . 2

عبد الوهاب البیاتی شاعر مشهور جهان عرب ( 1926 ـــ 1999 ) نخستین کسی بود که واژه ی « نقاب » را در کتاب خاطراتش ، تجربه ی شعری من ، به کار برد ، و این اصطلاح ، به یکی از اصطلاحات رایج در نقد معاصر عربی تبدیل شد .
بنابراین ، نقاب ، همان گونه که پیشتر گفته شد ، یک شخصیت تاریخی ( شاعر ، صوفی ، مبارز ) است که شاعر امروزی از رهگذار آن به بیان اندیشه ها و رؤیاهایش می پردازد . یعنی نقاب به یک ادات بیان و گاه به هدفی شاعرانه تبدیل می شود ، که شاعر ناگزیر است ، مرز زمان را درنوردد و آمیزه ای زمانی ارائه دهد .
پس هنگامی که شاعر امروزی ، ابونواس را مورد خطاب قرار می دهد ، شاعری می شود که در عصر طلایی عباسی زندگی می کند . اگر چه شاعر روایت گر تاریخ ابونواس نیست ، اما ادات بیانی خود را از عصر او می گیرد و با تخیل خود دگرگون می سازد .
یا خیام به نماد و رمز بازگشت دوباره ی انسان ، از طریق تناسخ در شخصیتی دیگر مبدل می شود ، و حلاج به نماد زندگی دوباره همانند یک ققنوس تبدیل می گردد .
عبد الوهاب البیاتی از زبان حلاج می گوید :

ای هماغوش من ! بیشه انبوه می شود
و ای عاشق من
درختان رشد می کنند
فردای فردا ، همدیگر را در هیکل انوار دیدار می کنیم
روغن در چراغ ، خشک نمی شود
و موعد نیز فراموش [ نمی شود ]
و زخم بهبود نمی یابد و بذر نمی میرد . 3

***از دیگر شاعران عربی که به نقاب پرداخته ، آدونیس شاعر سوری است . او در کتاب مهم خود « ترانه های مهیار دمشقی » روی این طرح ، به شکلی ویژه و تخصصی کار کرده است .
مهیار دمشقی شخصیتی خیالی است . آدونیس با استفاده از این نقاب ، اندیشه ها و دردها و آرزوها و زندگی و تجربه ی خود را شخصیت بخشیده است . تردیدی نیست که آدونیس نام « مهیار » را از میراث عربی برگرفته است . 4
شخصیت مهیار ، برگرفته از نام « مهیار دیلمی » شاعر ایرانی تبار و زرتشتی قرن چهارم هجری است .
بدرفتاری امیران آل بویه با زرتشتیان ، مهیار دیلمی را به جست و جوی پناه و پشتیبان ، به منطقه ی شیعه نشین بغداد کشاند .
او سرانجام ، بر دست استادش ، شریف رضی ، به اسلام گروید و مذهب شیعه اختیار کرد . 5

شاعری ، آوارگی ، ناسازگاری با زمانه و مذهب شیعه ، وجوه مشترک آدونیس و مهیار دیلمی است . 6

مهیار ، شهریاری است که رؤیای او کاخ و باغ آتش است . 7
مهیار چهره ای است با عاشقانی خیانت کار. 8
مهیار زنگ هایی است که آنها را طنینی نیست . 9

مهیار در این فضا ، به جست و جوی سیزیف است . گو اینکه سیزیف نقش مهیار را در اینجا بازی می کند و به آینه ی او تبدیل می شود :
در صخره ی دیوانه ی گردان
به جست و جوی سیزیف
چشم هایش به دنیا می آید . 10

از دیگر شخصیت هایی که آدونیس به روایت زندگی آنها و زندگی عصر امروز پرداخته ، حضرت آدم ، حضرت نوح ، اورفئوس ، اوزیریس ، حلاج و .. هستند .
آدونیس در شعری که به داستان توفان نوح اختصاص داده ، در ابتدا به بررسی اجمالی حادثه می پردازد و روایتی شعرگون ارائه می دهد و در نهایت می بینیم که شاعر ، نوح روزگار می شود ، که می خواهد جهانیان را به ساحل نجاتی برساند ، وبه جهانی دیگر راهبری کند .

اگر چه نقاب بحثی طولانی است ، اما در این گفتار کوتاه ، بر آن بودیم که تعریفی اجمالی و واضح از این مفهوم در نقد شعر امروز عربی ارائه دهیم .
.........................................
.........................................

اشاره ها :
1 : رویکردهای شعر معاصر عرب ، دکتر احسان عباس ، ترجمه ی دکتر حبیب الله عباسی انتشارات سخن ، چاپ اول 1384 ص 239
2 : همان ص 241
3 : همان ص 241
4 : ترانه های مهیار دمشقی ، آدونیس ، ترجمه ی کاظم برگ نیسی ، انتشارات کارنامه ، چاپ اول 1377 ص 53
5 : همان ص 53
6 : همان ص 53
7 : همان ص 70
8 : همان ص 71
9 : همان ص 71
10 : همان ص 73