شاهرخ تندروصالح*

گفت­وگو یکی از ژانرهای ادبی در جهان معاصر است؛ با این چشم­انداز که می­تواند زمینه­های گفتمانِ انتقادی ـ تحلیلی بین نویسندگان، نظریه­پردازان و اهل قلم و اندیشه را مهیا سازد. جامعة جوان ادبی امروز ایران، با مسائلی نوظهور و گاه تجربه نشده روبروست که پرداختن به چیستی و کیفیت آن­ها، مجالِ گفت­وگوی صاحبنظران را می­طلبد. به عبارتی جستجو در مضامینِ فرضیه­های وارداتی ادبی، بحث پیرامون نظریاتِ ادبی و بازشناسی هنجارها و ریخت­شناسی گونه­های ادبی، از عمده­ترین مباحثی است که در گفت­وگوهای تخصصی قابل بیان شدن هستند. شناسه­های ادبیاتِ امروز ایران در حوزه­های داستان و شعر به خوبی زمینه­های پرداختن به این مهم را نشان می­­دهند. از سوی دیگر، آسیب­شناسی ادبیات ما موضوعی فراگیر است که امکان آن، در مرحلة نخست، در قالب گفت­وگوهایی تخصصی وجود دارد.

با اندک تأملی بر وضعیت موجود بازار تولیدات ادبی، می­بینیم که در وهلة نخست اهل قلم از موضوعی دیرپا نقل و حدیث بسیاری دارند که عمده­ترین وجه مشخصة آن مخاطب آثار ادبی است.

گرایشاتِ مدرنیستی و پُست مدرنیستی در جای خود، موضوعی دیگر است که می­توان آن را مهم­ترین دغدغة تولیدکنندگان آثار ادبی در ایران امروز شمرد. با این اوصاف به نظر می­رسد که فرایند مدرنیزاسیون در ادبیاتِ ایران با موانع و محدودیت­هایی روبروست که جهان معاصر تجربة چندانی از آنها ندارد. مسائلی چون علایق فردی در نقد ادبی، هنجارگریزی­های نقد امروز در ایران، ممیزی­های متعدد و سلیقه­ای، تأثیر ترجمه بر بافت ساختارهای ادبی ایران، مخاطب­گریزی و اقتصاد ایستای نشر فرهنگ، گره­گاه­های فلسفی در آثار ادبی، ترکیب ایده­های سیاسی با ادبیات، پیشی گرفتن ادبیاتِ سیاسی از ادبیاتِ ناب، نقش مطبوعات در اُفت و خیزهای ادبی دوران معاصر و گسستِ معرفتی ـ اندیشه­ای بین نسل­های ادبی، همه و همه از موضوعات قابل ارائه در طرح مدرن­سازی ادبیات ایران هستند. ادبیات تبعید و مهاجرت ایران نیز از شاخص­ترین موضوعاتی است که می­تواند افق تأویلی مجموعه مسائل امروز ما را در خود داشته باشد.

متن حاضر یکی از گفت­وگوهای مکتوب من با نویسندگان مهاجر ایران پیرامون ادبیات تبعید و مهاجرت ایران است. مکتوب از این نظر که نه هم­دیگر را دیده­ایم و نه رویاروی یک­دیگر نشسته­ایم. گپ نیست. تلاش داشتم تا گفت­وگو صورتی آکادمیک داشته باشد. در آغاز، من پرسش­هایی را که پیرامون ادبیات تبعید و مهاجرت ایران طرح کرده بودم، برای بهروز شیدای نویسنده و منتقد فرستادم. توضیحم همراه با متن پرسش­ها این بود: تأملی بر چیستی نوشتن نویسندة ایرانی در سرزمین دیگران. او نیز با مهربانی و لطف خود مرا شرمنده کرد؛ که مهربانی سنگ­بنای نخست اعتماد بر باد رفتة ماست. باری، وقت گذاشت و پاسخ پرسش­ها را نوشت و در مهرماه 1384 برایم ایمیل کرد. در ذیل متن ارسالی بهروز عزیزم من ملزم به رعایت امانت­داری متن شده بودم. ممیزی بیمار مطبوعات ایران فرصت نشر نمی­دهد. نمونه­اش گفت­وگوی من با مجید روشنگر که صفحه­گردان ادبیات روزنامة اعتماد ملی شلاق بر آن کشید. من از نوشتن در مطبوعات سرخورده­ام؛ از شرق گرفته تا آن­ها که رخ در نقاب ممیزی کشیده­اند. تا امروز که بهروز شیدا آن را برای انتشار در اختیار باران گذاشت، بر قول خود بودم. اکنون خوشحالم که مجلة باران افقی برای آن گشوده است. با هم این گفت­وگو را می­خوانیم .

-

تبعید جزای تفاوت با قدرت­مداران است؛ جاری در همه­ی تاریخ؛ جاری در تاریخ سرزمینِ ما نیز؛ در سفرهای حلاج، شهرگردی­های سهروردی، خانه­به­دوشی­های عین­القضات. نمونه­های دیگری هم هست؛ در سکونت شاعران سبک هندی در دربار پادشاهان هند در دوران صفویه؛ در سکونتِ زین­العابدین مراغه­ای، فتحعلی آخوندزاده، طالبوف تبریزی در شهرهای کشورهای شرقی در دورانِ قاجاریه؛ در سکونتِ احمد شاملو، غلام­حسین ساعدی، رضا براهنی در پایتخت­های کشورهای غربی در دوران پهلوی. تبعید پُرهیاهوی ما اما، با سرکوبِ نیروهای مخالفِ جمهوری­ی اسلامی آغاز می­شود؛ در پایان خردادماه 1360 هجری­ی شمسی.

-

برای پاسخ به این پرسش بر دو مبنا حرکت می­کنیم: نخست مشخصه­های عمومی­ی ادبیاتِ خارج از کشور را برمبنای مشخصه­های عمومی­ی ادبیات داخل کشور می­نگریم؛ آن­گاه در سطحِ انواعِ گوناگونِ ادبی به ماجرا می­پردازیم؛ در سطحِ رمان، شعر، داستان کوتاه، نقد و پژوهشِ ادبی. هم این­جا، اما، بگویم، که در پاسخ پرسش­های شما از عبارتِ ادبیاتِ خارج از کشور استفاده می­کنم تا به توضیحِ تفاوتِ ادبیاتِ تبعید و ادبیاتِ مهاجرت مجبور نشوم.

بخشِ غالبِ ادبیاتِ سیاسی­ی خارج از کشور برمبنای ستیز اعضای اپوزیسیون با جمهوری­ی اسلامی یا زندان­های جمهوری­ی اسلامی نوشته شده است؛ به عنوانِ نمونه: داستان­­های کوتاه مرایی کافر استِ نسیم خاکسار، دوزخیان بهشتی­ی علی­عرفان؛ چهار فصلِ ایرانی­ی قاضی ربیحاوی؛ رمان­های مونولوگِ پاره پاره­ی شاعران شمای اکبر سردو­زآمی­، نه توی عشق و کین تعزیه­داران سردار صالحی. ادبیاتِ سیاسی­ی داخل کشور بسیاری از اوقات برمبنای ستیز در جبهه­ی جنگ ایران و عراق؛ به عنوان نمونه: دل­ دلدادگی­­ی شهریار مندنی­پور؛ بسیاری از اوقات برمبنای روایتِ انقلاب اسلامی؛ به عنوان نمونه رازهای سرزمینِ من رضا براهنی؛ بسیاری از اوقات برمبنای ستیز اعضای اپوزیسیون با رژیم شاه یا زندان­های رژیم شاه؛ به عنوان نمونه: روضة قاسمِ امیر حسن چهل­تن، بادها خبر از تغییر فصل می­دهندِ جمال میرصادقی. ادبیات خارج از کشور موضوع تبعید را در چهره­ی درد، بحران، پرسش نگریسته است؛ به عنوان نمونه: رمان­های بدون شرح، شرح حال نسلِ خاکستری­ی مهدی استعدادی شاد، نه دیگر تک نه دیگر تابِ حسین نوش­آذر، بادنماها و شلاق­های نسیم خاکسار، تبعیدی­های محسن حسام، در سفرِ مهشید امیرشاهی، تثلیث جادوی منصور کوشان. مجموعه داستان­های پرواز جواد جواهری، خیابان طولانی­ی محمود فلکی. ادبیات داخلِ کشور موضوع تبعید را در چهره­ی انسان­هایی چند شخصیتی و گم­کرده­راه؛ به عنوان نمونه: رمان­های ثریا در اغماء اسماعیل فصیح، آینه­های دردار هوشنگ گلشیری. ادبیات خارج از کشور زبان اروتیک را به یکی از عناصر اصلی­ی خود تبدیل کرده است زبان­های غیرفارسی را در متنِ فارسی به­کار گرفته است، در بیان خشم و میل هیچ محدودیتی نجسته است. ادبیات داخل کشور در همه­ی این موارد دست بسته بوده است. ادبیات خارج از کشور ماجرای گریز از ایران از راه­های پُرکوسه، پُرترس و پُربرف و پُرتجاوز و پُرشگفتی را بارها تصویر کرده است؛ به عنوان نمونه: رمان­های پایان یک عمر داریوش کارگر، در آنکارا باران می­باردِ حسین دولت­آبادی، روایت­های پرسه درکوچه پس­کوچه­های ناآشنای اکبر سردوزآمی، مجموعه داستانِ عروس دریایی­ی داریوش کارگر. ادبیات داخل کشور به این ماجرا چندان نپرداخته است. در ادبیاتِ زنانه­ی خارج از کشور میل به تجدد و تن­کامه­گی به عریانی تصویر شده است؛ به عنوان نمونه : مجموعه داستان­های بریده­­های نور مهرنوش مزارعی، رمانِ شالی به درازای جاده­ی ابریشم مهستی شاهرخی. رمان زنانه­ی داخل کشور به دو شاخه تقسیم می­شود؛ شاخه­ای به سوی تصویر تن­کامه­گی و تجدد رو کرده است، شاخه­ای به سوی ستایش سنت­ها؛ به عنوان نمونه در گروه اول: رمان­های انگار گفته بودی لیلی­ی سپیده شاملو، آسمان خالی نیست شیوا ارسطویی، پرندة من فریبا وفی؛ در گروه دوم: رمان­های یلدا و رهایی­ی مه­کامه رحیم­زاده، دیانا که بود زهرا زواریان، قصه زندگی ستاره نصیریان.

در زمینه­ی رمان شباهت­هایی بینِ نوعی از رمان و بخشِ غالب رمانِ خارج از کشور و بخشی از رمان داخلِ کشور دیده می­شود. بر این مسئله تامل کنیم: رمان داخلِ کشور را از زاویه­ای می­توان به سه گروه تقسیم کرد: رمان پاورقی­گونه، رمان اسلامی، رمان کیفی. در رمان کیفی نیز می­توان دو گروه تشخیص داد: رمان­هایی که عناصر عمده­ی گفتمانِ فرهنگِ ایرانی را در خود بازتولید می­کنند. رمان­هایی که در مقابل عناصر عمده­ی گفتمان فرهنگِ ایرانی می­ایستند. مراد من از عناصر گفتمانِ فرهنگ ایرانی این عناصر است: حضورِ جدالی آشتی­ناپذیر میانِ اردوی نیکی و اردوی بدی، ترجیحِ قلمرو جان بر قلمرو غریزه، باور به ظهور مُنجیانی که سرانجام پیروزی­ی اردوی نیکی را ممکن خواهند کرد، ترجیح کلیتِ آرمانی بر نیازهای فردی، امید به تحقق یک آرمان­شهر، ترجیح عمل بر اندیشه­ی غیرعرفانی­­ای که منجر به عمل نمی­شود. بخش عمده­ی رمان خارج از کشور با رمان کیفی­ی داخل کشور که در مقابلِ گفتمانِ فرهنگِ ایرانی می­ایستد، هم­خوانی نشان می­دهد؛ به عنوان نمونه؛ در میان رمان­های خارج از کشور: خسرو خوبان رضا دانشور، چاه بابل رضا قاسمی، سوره­الغراب محمود مسعودی، سایه­ها­ی محمود فلکی؛ نگاتیو هومن عزیزی. در میان رمان­های داخل کشور: شاه کلید جعفر مدرس صادقی، باورهای خیس یک مرده­ی محمد محمدعلی، سوءقصد به ذات همایونی­ی محمدرضا جولایی.

در زمینه­ی شعر در خارج از کشور تنوع موج­ها اندک است، شعر زنانه­ی اروتیک جایگاهی ویژه دارد، اندوه روزمره­گی بسیار به چشم می­خورد، تعمق فلسفی چهره می­کند، شعر مفهوم­گرای سیاسی بسیار سروده می­شود؛ در شعر داخلِ کشور تنوع بسیار است؛ شعر مفهوم­گرای سیاسی کم­تر به چشم می­خورد؛ مکتب­های بسیار چهره می­کنند؛ از آن میان شعر حرکت، شعر سینمایی، شعر چندصدایی، شعر غزلِ جدید، شعرِ گفتار، شعرِ چندلحظه­ای­.

نکته­هایی را که در موردِ شعر و رمان گفتم می­توان در هم آمیخت و در مورد داستانِ کوتاه بیان کرد: در داستانِ کوتاه در خارج از کشور حادثه محوری­تر است، روی­کرد مدرنیستی بیش از روی­کردِ پسامدرنیستی به چشم می­خورد، به موضوع­هایی مثل بحران دو جنس، فشار سنت، تن­کامه­گی­، ویرانی­ی روزمره­گی، اختلاف دو نسل، شکست، پدرسالاری، بیهوده­گی در جوامع مدرن، بحران مردانه­گی و شورش زنانه­گی توجه بسیار می­­شود؛ به عنوان نمونه: مجموعه داستان­های دوازدهمی­ی بهمن فرسی، سلاح سردِ علی عرفان، رخِ جواد جواهرِی، زمانی عاشق بودمِ کوشیار پارسی، فردا می­بینمتِ سودابه اشرفی، پرسه­ی خسرو دوامی، یک روز آفتابی­ی حسین نوش­آذر. در داستانِ کوتاه داخل کشور از تن­کامه­گی، بحران مردانه­گی، شورش زنانه­گی، بیهوده­گی در جوامع مدرن کم­تر نشان­ به چشم می­خورد.

در زمینه­ی نقد ادبی در خارج از کشور به جنبه­ی پژوهشی توجه بسیار می­شود، نظریه­پردازی و نقدِ عملی درهم می­آمیزد، به زبان شاعرانه توجه می­شود، روی­کردهای گوناگون نقد به کار گرفته می­شود، جنبه­ی کشف اهمیت ویژه دارد، از ترجمه­ی اندیشه­های نظری کم­تر اثر هست؛ به عنوان نمونه مقدمه­ای بر ادبیات تبعیدِ ملیحه تیره­گل، اسلامی­نویسی، ذهن در بند، زمینه و پیشینه اندیشه ستیزی در ایران اسد سیف، ما و قهقرا، شاعران و پاسخ زمانه، در ستایش تبعید مهدی استعدادی شاد، روانکاوی و ادبیات، دو متن، دو انسان، دو جهان حورا یاوری، در سوک آبی­ی آب­ها، از تلخی­ی فراق تا تقدس تکلیف،گم­شده در فاصله­ی دو اندوه، تراژدی­های ناتمام در قاب قدرت، پنجره­ای به بیشه­ی اشاره، مخملِ سرخ رویا،* نوشته­ی خود من. همه­ی این عناصر را شاید بتوان در نقد داخل کشور نیز جست؛ هر چند که در داخلِ کشور نقد روزنامه­نگارانه بسیار به چشم می­خورد؛ ترجمه­ی آثار نظریه­پردازانِ غرب بسیار دیده می­شود. به عنوان نمونه؛ به رسمِ تفأل: لَکان، دریدا، کریستوا، نوشته­ی مایکل پین، ترجمه­ی پیام یزدانجو، ادبیات پسامدرن، مجموعه­گزیده­ها، ترجمه­ی پیام یزدانجو، لذت متن، نوشته­ی رولان بارت، ترجمه­ی پیام یزدانجو، مارکسیسم و نقد ادبی، نوشته­ی تری ایگلتون، ترجمه­ی اکبر معصوم­بیگی، درآمدی بر ساختارگرایی در ادبیات، نوشته­ی رابرت اسکولز، ترجمه­ی فرزانه طاهری، زبان شناسی و ادبیات، مجموعه مقاله­ها، ترجمه­ی کوروش صفوی، زیبایی­شناسی و ذهنیت: از کانت تا نیچه، نوشته­ی آندرو بووی، ترجمه­ی فریبرز مجیدی، وصیت خیانت­شده، نوشته­ی میلان کوندرا، ترجمه­ی فروغ پوریاوری، نظریة رمان، نوشته­ی گئورک لوکاچ، ترجمه­ی حسن مرتضوی.