21 آذر میلاد شاعری ست که کارنامه ی آثار و فعالیت های سیاسی و فرهنگی اش یگانه و بی تا ست.
یگانه ای که با كار سترگ و رشك ‌برانگيز "كتاب كوچه " نام خود را به عنوان پژوهشگری بزرگ نیز در پهنه ی فرهنگ میهنمان حک کرد.
شاملوی عاشق انسان ، دلبسته‌ی مردم و همدست توده‌ی محروم ، تشنه‌ی شناخت فرهنگ مردم و شناساندن آن بود , و به همین دليل نزديك به پنجاه سال از عمرش را به پای كار حماسی " کتاب کوچه" ريخت.

" کتاب کوچه", یک نمونه از تلاش های فراوان او برای جوشیدن با مردم اعماق است.

فرهنگ‌نويسی و ضبط لغات ، اصطلاحات ، تعبيرات و ضرب‌المثل‌ها جزو سنن فرهنگی ماست ، كه ارزشهای فرهنگی ، سياسی و علمی آن‌ها پوشيده نيست. از زمان‌های بسيار قديم ما صاحب كتاب "فرهنگ"يا لغات بوديم. به برخی از آن‌هاكه تا حدی به نوع‌های امروزين فرهنگ نويسی نزديك بودند می‌توان اشاره داشت ؛ فرهنگ‌ آنندراج ، كتب لغتی از فارسی به فارسی است. اين اثر تاليف محمد پادشاه متخلص به "شاد" در هند و ايران است ، كه در سال ١٣٠٦ه. ق پايان يافت. از فرهنگ‌های مقدم‌تر از : برهان قاطع ، فرهنگ جهانگيری تاليف ميرجمال‌الدين حسين بن فخرالدين حسن انجوی شيرازی ، انجمن آرا، معيدالفضلا، كشف اللغات ، بهار عجم و هفت ملزم می‌توان نام برد، كه در اين ميان فرهنگ جهانگيری در زمان سلطنت اكبر پادشاه هند، به سال ١٠٠٥ ه. ق شروع و در زمان سلطنت اكبر پادشاه هند، به سال ١٠١٧ه. ق پايان يافت. براين مجموعه فرهنگ اسدی يا لغت نامه فرس اسدی ، فرهنگ پهلويك يا پهلوی ، فرهنگ رشيدی ، وفائی ، نظام ، سروری ، شعوری (فارسی به تركی)، عباسی ، قواس ، ميرزا ابراهيم و فرهنگ ناظم الاطبای ميرزاعلی اكبرخان نفيسی يا فرهنگ نفيسی يا فرنود سار و... را می‌توان افزود. بعدتر نيز فرهنگ‌ها و لغت‌نامه‌های متعددی تدوين شد كه برای نمونه می‌توان از فرهنگ دهخدا، معين و... نام برد. اما عرصه‌ای كه در "فرهنگ و لغت‌نامه" كتاب كوچه برآن گام زده شده ، يعنی به عنوان مجموعه‌ای شامل: "جامع فرهنگ لغات ، اصطلاحات و تعبيرات ، فولكلور، ضرب المثل‌ها، باور توده‌ها، آداب و رسوم ، خوابگزاری‌ها، بازی‌ها ، ترانه‌ها، چيستان‌ها و... " پهنه‌ای گسترده و نوآورانه است ، و شايد به همين دلائل بتوان كتاب كوچه را نوعی دائره المعارف نيز دانست. پيش‌تر انجوی شيرازی (2) نيز كار و تلاشی ارزشمند و برجسته در اين عرصه كرده بود اما كتاب كوچه به دليل ويژگی‌های محتوائی ، روش تدوين و حجم كار، شاخص‌ترين اثر در اين زمينه است. شاملو دررابطه باتلاش‌های انجوی شيرازی می‌گويد:

تدوين كتاب كوچه از نظر فنی ، آوانويسی ، شيوه‌ی تدوين مطلب و... مورد تائيد و قبول تنی چند از صاحب نظران در اين عرصه قرار نگرفته است ، و حتی سخن از "وجود مطالب غيرلازم ، نقل قول‌هائی اضافی و... نيز گفته شده است(4 ). اما همين صاحب نظران براين واقعيت اشاره دارند كه در كتاب كوچه؛ معانی گويا هستند، و معانی ضمنی و عاطفی. و انبوه لغات و اصطلاحات و تعبيرات برای نخستين بار است كه در يك فرهنگ راه می‌يابند، فرهنگی كه شاملو با ديد و نگرشی خاص به سراغ آن رفت. او می‌دانست فرهنگ و دانش توده ، فرهنگ و دانشی است كه پيش از آن كه تحولات سريع اجتماعی عناصر مختلف‌اش را از بين ببرند بايد ثبت شوند، فرهنگ و زبانی كه فرهنگ و زبان زندگی است ، كه می‌تواند وسيله‌ای برای تفاهم ، معاشرت و به دست آوردن معرفت و انتقال آن باشد. زبان توده ، زبان گفت وگوی مردمان ، با پيرايه‌هايش حتی ، بخشی از فرهنگ معنوی جامعه است. گوشه‌هائی از ريشه‌های تغيير و تكامل هر ملتی است ، كه مردم برای تغيير آن و تجديد تربيت خود بايد آن را بشناسند، و خلاقانه و نقادانه با آن روبرو شوند. زبان توده‌ی مردم بازتاب بخشی از روان جامعه ، نيروی افكار عمومی و افزار مراوده و آميزش مردم است ، زبان ظرايف فرهنگی ، چه فكری و معنوی ، و چه هنری و سياسی ست. متل‌ها و ضرب‌المثل‌هايش حتی تاباننده وضعيت و ويژگی زندگی عمومی جامعه ، اوضاع و احوال زمانه ، شادی‌ها و مشگلات و آرزوهای مردم است ، و نيز نماد نادرستی‌ها و زشتی‌های جا افتاده درانديشگی و رفتار توده‌هاست.

"من ده‌ها سال است كه با بخش عظيمی از ميراث اجتماعی‌مان درگيرم ، با فرهنگ توده كه همه چيز از زشت و بد و خوب و زيباو درست و نادرست و خرافه و خرد تجربی‌ی ناب در آن به هم تنيده و هيچ كسی هم حق كنار گذاشتن يا كاستن و افزون و دستكاری عناصر آن را ندارد. باوجود اين وقتی در آن برمی‌خورم به فرمايشاتی از قبيل "ترك و حديث دوستی قصه‌ی آب و آتش است "از اين كه ناچارم اين "بی‌فرهنگی ضدملی" را ثبت كنم عميقا" متاثر می‌شوم. يا هنگام ثبت جمله‌ی "مگر جهود گيرآوردی؟" هرگز به خود اجازه نمی‌دهم چنان به خونسردی از كنارش بگذرم كه ماحصل آن تائيد تلويحی حق تحقير و آزردن اقوام ديگر باشد. برای من ميراث‌ها وجود دارد، فرهنگ گذشته وجود دارد، فرهنگ امروز وجود دارد و البته فرهنگ فردا هم كه ممكن است عناصری از فرهنگ پريروز و ديروز و امروز نيز به آن راه پيدا كند يا نكند وجود خواهد داشت و.... "(5)

شاملو در رابطه باكتاب كوچه می‌گويد:

"..... ماقيافه‌ی درونی جامعه را توی آينه داريم به خودشان نشان می‌دهيم. به اش می‌گوئيم تو ناگزيری خودت را يك خرده آرايش كنی ، می‌بينی؟ اين شاخك‌هائی كه برای خودت گذاشته‌ای را بايد بريزی دور ، تا چهره واقعی خودت را ببينی. اگر از اين اثر واقعا" اين نتيجه گرفته بشود من و آيدا حس می‌كنيم عمرمان بيش از طول زمانيش مفيد بوده است. "(6)

*******

من , نویسنده ی این مقاله, ١٠جلد ازكتاب كوچه را در اختیار دارم ، چيزی حدود ١٠هزار صفحه ، فقط تا حرف "ث". (7) , همین 10 جلد گنجينه‌ای ست عظيم كه نماد سخت كوشی ، استعداد سرشار، شهامت و جسارت شاملوست. كاری پررنج و مشقت كه بی‌ترديد از توان فرساترين كارهای تحقيقی وعلمی ست ، "و مردم فقير و معصوم كشور ما بايد بوسه بر چشم‌های خسته اين مرد بزنند كه يك تنه اين همه را گرد آورده ، اول به اين در و آن در- و در چه نا كسانی خدايا!- زده تا چاپش را برعهده گيرند، و نهايتا" به اين نتيجه رسيده كه تنهاست با دو دست خود و با دو دست نوازشگر و مهربان زنش ؛ با عشق به كار خود، و عشق زنش به او و عشق خود او به زنش و كارش."(8)