سال هاست که می خواهم از منزوی بنویسم ،خاصه که در این ایام، کتاب هایش به کوشش من چاپ می شود:«هم چنان از عشق»،«تیغ زنگ زده»،«دیدار در متن یک شعر»،«تیغ و ترمه و تغزل»و....
سال 1382 بود ،دوست ناشرم آقای فتحی از من خواست که به عنوان مشاور و ویراستار انتشارات آفرینش با او همکاری کنم .وقتی آغاز کردم، دیدم ،چقدرکار چاپ نشده از منزوی نزد اوست.می دانید، شاعر عزیز ما شنیدنی بود نه دیدنی.
به هر طریقی بود ناشر را مجاب کردم که می بایست کتاب ها چاپ شود .او هم با این قول پذیرفت که تمام عواقب برخورد شاعر عزیز مان را بپذیرم.(خاصه عواقب مالی را اگر چه پیشترها تمام آن را ستانده بود)پذیرفتم .اولین کار برگزیده ای از افسانه های آذربایجان بود که نام یکی از افسانه ها را بر پیشانی کتاب نشانده بود:«تیغ زنگ زده».کتاب یک ماه پس از مرگ او چاپ و منتشر شد.پس از آن هم کتاب های دیگر....
ابتدا سکوت و سپس به قول آزرم «کبوترکان خویشتن عقاب انگار»به هیاهو پرداختند. «جان هیث استابز»(johon heath stubbs)شاعر معاصر انگلیسی زیبا می گوید:
خورشید در کسوف است؛و پرندگان
یک یک از خواندن باز می مانند
و بال ها را فرو می بندند
اما من هرگز نشنیده ام
که غورباغه ها از قور قور باز مانده باشند.
تمام حرف و سخن شان این بود که چرا در پانوشت شعرها به نکته یا احیانا ایرادی اشاره کرده ام آنان غافل از این نکته بودند که من به عنوان یک مصحح با متن روبه رو بودم نه شاعر .دست نوشته شاعر پیش رویم بود نه او، بنابراین اگر اشکالی در متن وجود داشت، می بایست یادآور می شدم وگرنه به عنوان مثال می دانستم/ومی دانم که منزوی وزن را بهتر از من و امثال من می دانست
این «کبوترکان خویشتن عقاب انگار» مانند بسیاری به دنبال ساختن بت بودند تا در زیر سایه اش حقارت و بی سوادی خود را پنهان کنند .من هم البته پاسخی به آن ها ندادم زیرا می دانستم در تسلسل پاسخ هایی گرفتار می شوم که سرانجامش جز بازماندن از تحقیق و کارهای پژوهشی ام نیست.بگذریم به قول شاعر:
شخصی بدِ ما به خلق می گفت
ما چهره ز غم نمی خراشیم
ما خوبی او به خلق گفتیم
تا هردو دروغ گفته باشیم
باری...دوست خوبم جلیل خانی از من دعوت کرد تا در سومین سال رفتن منزوی به زنجان بروم و در مورد او سخن بگویم .متن زیر،سخنرانی من در زنجان است.از دوستان مهمان نواز زنجانی و هم چنین دوستان با صفای انجمن اشراق سپاسگزارم.

مهربان بمانید
مهدی خطیبی
2/تیر/1386

-

-
و تاریخ به راه راست رود که روا نیست در تاریخ تخسیر وتحریف وتقتیر و تبذیر كردن.
-

دوستان و همدلان گرامی
-
بسیار خوشحالم كه در جمع مردم خوب زنجان هستم. صحبتم را با چند جمله از ابوالفضل بیهقی آغاز كردم. به عقیده من تاریخ كه در زمان نمود می یابد بهترین داور است. گیلبرت رایل می گوید: « تاریخ هنگامی آغاز می شود كه غبار یادها فرو نشسته باشد.» اما متاسفانه در ایران ما آن چنان كه باید و شاید در داوری ها، خاصه داوری های ادبی، راه انصاف و راستی را پیش نگرفته اند. یا قلم را در مدح یك نفر می گریانند و یا آن كه در ذم دیگری دشنه ای می كنند .چرا، برای آن كه پیرو شعار« با ما» یا «بی ما »هستند.
دریغ و درد از كودكی آموخته ایم سخنی را كه در مخالفت با ما باشد با رگباری از دشنام پاسخ گوییم و كلام مهرورزانه ی غیر واقع و تعارفات اغراق آمیز روزمره را با شعف بسیار پذیرا شویم. دیگر برای ما عادت شده است كه اگر منطقی را تاب نیاوردیم گوینده اش را با صفت هایی چون بی سواد،احمق، دیوانه و حتا کافر ، دگراندیش از میدان به در كنیم. دیری است كه سفره افترا و دشنام گسترده شده است. تا به حق یا ناحق حرف تلخی نسبت به خود می شنویم "رگ های گردن به حجت قوی" كه جای خود دارد شمشیر آخته مان به حذف دیگری آماده است و چرا این گونه است؟ زیرا تفكر انتقادی ما خلاصه می شود در مدح یا ذم. آن كسی كه در گروه ماست همیشه بهترین و برترین است و آن كس كه در گروه ما نیست، پست و بدترین است و بدا به حال آن كس كه روزی به آن كه در جبهه خوب هاست بگوید بالای چشمت ابروست آن وقت هر چه صفت ناپسندی كه می یابید، سزاوار اوست.
باری ... بگذریم. امروز این جا دعوت شده ام تا در مورد شاعری سخن بگویم كه سه سال است در میان ما نیست. برخلاف هنجار پذیرفته شده ی ایرانی نمی خواهم و نمی كوشم كه لختی قلم را بگریانم. بلكه می خواهم از شاعری سخن بگویم كه در سال 1350 با كتاب «حنجره زخمی تغزل» متولد شد. بنابراین كاری به این كه در اجتماع كه بود و چه كرد ندارم.و دیگر آن كه امروز و این جا تمام سخنم را متمركز بر یك جنبه از تلاش هنری او می كنم كه به آن معروف و مشهور است و آن غزل اوست.
منزوی برای نسل من از نظرگاه یک مخاطب، عزیز و دوست داشتنی بود و هست و خواهد بود. چرا؟ برای این كه او در زمانه ای از «مگوهایی» سخن گفت كه برای نسل من حتا فكر كردن به آن گناهی غیر قابل بخشش بود او از عشق سخن گفت، نه از عشق عارفانه یا عشق به وطن یا عشق به آزادی و... بلكه از عشقی كه جریان داشت، بوده و هست. از ایثار دوتن و مهربانی شان سخن گفت و این برای نسل من دوست داشتنی بود. او از مرزهای تن گفت در ستایش تن و صادقانه از لحظه هایی سرود كه بسیاری حتا جرات فكر كردن به آن را ندارند. ما صداقت عریان او را دوست داشتیم و داریم. منزوی از عاشقانه هایی سخن گفت كه برای نسل من مثل یك آتش زیر خاكستر بود. به قول حافظ :
تلقین درس اهل نظر یك اشارت است كردم اشارتی (یا كنایتی) و مكرر نمی كنم
نسل قبل از ما شیفتگی شور انگیزی به عمل قهرمانانه داشت زیرا در عصری می زیستند كه در جهان معروف به عصر آرمانگرایی بود. اما ما كه خسته از فریاد و هیاهو و آتش و خانه به دوشی و مرگ عزیزان به سخنی می اندیشیدم كه از لحظه های ناب انسانی بگوید ناگهان غزلسرایی به نام منزوی در زمانی كه بكن نكن و حرف مزن این سخن عنوان مكن ،چون دستوری در ذهن مان حك شده بود از لحظه های حقیقی ای گفت كه در خیال مان با آن معاشقه می كردیم از تن گفت و و در ستایش آن لحظه هایی را تصویر كرد. این ها را گفتم تا روشن شود چرا نسل من این قدر منزوی را دوست می دارد. اما این از دیدگاه مخاطب شعر بود مخاطبی كه دوست دارد در جاری شعر رها شود و نمی اندیشد كه آن جا چه بود و این جا چه بود زیرا به قول الیوت شعر اصیل پیش از آن كه فهمیده شود، ارتباط برقرار می كند.
باری اجازه بدهید پیش از پرداختن به غزل منزوی از دوره ای سخن بگویم كه من به عنوان یك منتقد و پژوهشگر بر آن متمركز شده و از آن سخن گفته ام.
شعر سال های 1357 تا 1347 در نگاه بسیاری از منتقدان، دوره ای است كه اهمیت چندانی ندارد اما برای من كه جست و جو كرده ام سال های جالب توجه ای است زیرا سه جریان شعری در آن یافته ام كه در یكی از آن ها منزوی نقش تعیین كننده ای داشته است.
شیفتگی شور انگیز به عمل قهرمانانه و شرایط اجتماعی، سیاسی و قیام های سایر ملت ها موجب به وجود آمدن نگره ای شد كه بر شعر معاصر نیز تاثیر بسیار گذاشت. آن را شعر سلاح نامیده ام. شاعران آن براین باور بودند كه « اینك نیاز شعر شمشیر بودن است.»
شعر پس از كودتای 1332 در طیف وسیع خلاصه می شد به رمانتیسم سیاهی كه در دود و سیاهی می گذشت و شعر رمز گرایانه ی اجتماعی كه می كوشید با اشارات و كنایاتی حضور اعتراض آمیز خود را نمایان كند. اما از سال 1340 با برآمدن دو جریان كه اولی به همه سنت ها و باورها پشت پا می زد و دومی كه می خواست شعر را فقط به عنوان یك سلاح مبارزه استفاده كند، با آن دو جریان ثابت برخورد شد. دو صدا این گونه بود.
من/ پرنده ی فلزی/ شكوفه ی كاغذی / تصویر قفس / ذغال نوزاد/ ناگهان به خواستن پیوستیم/ و خواستیم/ و خواستیم/ كه/ میوه ای كنجكاو بر دست های سوخته شاخه باشیم (برشی از شعر احمد رضا احمدی در مجموعه طرح)
و دومی
خشن/ خشن و ناهموار/ گسست یك ستاره/ پر از كوه و درخت/ و انفجار در مسیر سرعت/ و جاده ای پر از گدازه های شعله ور/ و سنگ ها/ و تنه های سوخته/ و دود/ دود كه در باد كشیده می شود/ و من/ كه شعرم/ جز این تصویر نیست/
(برشی از شعر سعید سلطان پور)
اولی در همان سال ها خاموش شد و دومی تا سال 1357 هیاهو كرد و دشنام داد و به یك باره پس از فروكش كردن هیجان ها خاموش شد.
جریان دیگر شعر نیمایی – مذهبی است. كه در همین سالها جلوه كرد. پس از كودتای 28مرداد و حتا پیشتر كه اندیشه های ماركسیستی رشد كرده بود بسیاری از شاعران به عناد آشكار با مذهب پرداختند اما پس از نفوذ اندیشه های آل احمد و شریعتی و تئوری هایی چون " بازگشت به خویشتن" و تشكیل كانون های مذهبی – فرهنگی چون حسینیه ارشاد در تهران و كانون نشر حقایق اسلامی در مشهد شاعرانی گرایش به شعر مذهبی پیدا كردند یا بهتر بگویم نشانه های بسیاری در شعرشان دیده می شد سحوری نعمت آزرم با اشاراتی مذهبی – انقلابی آغازگر و سپس در كتاب عبور علی موسوی گرمارودی و پس از آن سفر پنجم صفارزاده ادامه یافت و البته پس از بهمن 1357 جریان حاكم ادبی در طیف شاعران جوان انقلابی و بعدها شعر حكومتی شد.
و اما سومین جریان، ظهور غزلی دیگر گونه بود. غزلی كه شاعران آن می كوشیدند با رهنمودهای نیما، زبان و بیان و نگاه و حتا شكل غزل را دگرگون كنند. منزوی در سال 1351 در مجله تماشا نوشت:«پذیرفتن نیما به این معنی نیست كه شاعر، خود را مقید كند فقط در قالب نیمایی شعر بنویسد، چه این خود قید دیگری است و نیما هرگز چنین نمی خواست. اوج كار نیما در این است كه ارزش های نیكوی گذشته، در شعرش نفی نشد. نیما دریچه ای دیگر به روی شعر فارسی گشود و گرچه، این دریچه در لحظه ای گشوده شد كه شعر فارسی، به راستی خناق گرفته بود. اما این هرگز به آن معنی نبود كه باید همه دریچه های دیگر بسته شود مگر نه این كه شعر، آزادی است و مگر نه این كه مقید كردن شعر در یك قالب – گیرم، قالب آزادی خود به نوعی دیگر، سلب آزادی از شعر است؟»
سال 1350 سالی است كه این جریان شعری با دو كتاب دیروز خط فاصله منوچهر نیستانی و حنجره زخمی تغزل منزوی آغاز می شود. البته تلاش های گاه و بی گاه برخی شاعران دیگر نیز بوده است اما مگربا یك غزل می توان شاعری را به عنوان آغازگر شیوه ای نامید و مگر نه آن كه هر شیوه ای با توجه به زمینه های اجتماعی مرحله به مرحله رشد می كند؟ در غزل نیستانی به ساختمان غزل توجه بسیار شده است و در غزل منزوی به زبان و شیوه های بیانی و رویكرد دوباره به اصل غزل كه همانا تغزل است.
نیستانی با هنجار گریزی نوشتاری و هم چنین شكستن ساختمان غزل جزء مبتكرترین غزلپردازان است. برای همین است كه در غزلی ناگاه دو بیت با وحدت طولی مصرع ها دیده می شود و بیت سوم سه مصرع می شود و یا در قالب جملات معترضه غالباً بی فعل، هنجار نوشتاری غزل شكسته می شود. نظام سجاوندی در غزل نیستانی نقش ویژه ای دارد و در خدمت غزل است.
اما چرا نیستانی آن چنان كه باید و شاید شناخته نیست. دو علت اصلی دارد یكی به خاطر عقل نقال ماست كه بیشتر به دنبال نقل دیگران هستیم تا جست و جو كه آغاز نقد است و دیگر به خاطر زبان ناصرخسرو وار او كه زمختی خاصی دارد و وسواس در پرداختن به ساختمان غزل كه او را از پرداختن به زبان و بیان دور نگاه داشته است. اما منزوی دقت ویژه ای بر زبان و بیان كرده است و دیگر آن كه غزل را به طبیعت واقعی اش كه همان تغزل است، سوق داده است. او در مصاحبه ای می گوید:
« من می گویم عشق یك مساله روزمره نیست، عشق یك همیشه است اما اضافه می كنم كه عشق من و شما كه با من اید با عشق حافظ فرق های بسیاری دارد مگر نه این كه زمانه ی ما با زمانه ی حافظ فرق های بسیاری دارد؟ عاشق زمانه ما و معشوق زمانه ی ما نیز.ناچار طعم غزل من وشما با طعم غزل شاعر قرن هفتم و نهم و دوازدهم فرق بسیار خواهد داشت و اگر نداشته باشد، معلوم است كه من وشما انسان زمان خود نیستیم.به اعتبار این كه عشق، همان "قصه ی واحدی است كه از هر زبان می شنوی،نامكرراست". غزل زمانه ی ما نیز، عشق زمانه ی ما را با مخاطبش در میان می گذارد كه در دو سویش عاشق و معشوقی ایستاده اند كه می دانند كجا و در چه نقطه ای از جغرافیا و در چه لحظه ای از تاریخ ایستاده اند.»
منزوی غزل را پس از سال ها به تصاویر تغزلی كه دارای یك متن زبانی جاندار است تبدیل كرد.تصاویر تغزلی كه امروزی و عریان و صمیمی است و نشان از صداقت شاعر دارد.عریانی را بشنوید:
زنی كه آمدنش مثل "آ"ی آمدنش
رهایی نفس از حبس های ممتد بود.
در شعر تغزلی گذشته مان وجود آدمی تجزبه می شود بنابراین وحدت هستی او مورد توجه نیست برای همین است كه عشق به حقیقی و مجازی تفكیك می شود و نفی عشق مجازی وجه غالب گرایش می شود. پس از ظهور نیما برخی به تظاهر عشق پرداختند و در رویاهای شب های بلوغ فرو رفتند و برخی نیز یكسره به نفی عشق پرداختند مثل حبیب ساحر
ای خود پرست تا به كی این سوز و اشتیاق
تا كی فسانه گفتن در هجر و در فراق
در باغ ما از گل شادی نشانه نیست
گفتن ز عشق بلبل و گل از برای چیست
برخی تن را رها كردند و به جان زیبا پرداختند اما منزوی با صمیمیت تمام، تصویری از معشوق امروزی كشید و به ستایش تن پرداخت . من این صمیمیت و شجاعت را در غزل معاصر كم دیده ام و در شعر معاصر نیز جز یك –دو تن چون نصرت و خویی ندیده ام.بشنوید:
چرا صبح مرا زندانی پیراهنت داری
تو که خورشید را چون خون جاری در تنت داری
دو سار از چشم های تو به یک دیگر نشان دادند
دو مرغ سینه سرخی را که در پیراهنت داری
البته منزوی در مقابل نیستانی محافظه کار است یعنی دل آن را نداشت که در ساختمان غزل هنجار پذیرفته را بشکند.
من منزوی را با نزار قبانی قیاس می كنم. عرب ها به او شاعر زن می گویند. تنها تفاوت قبانی با منزوی این است كه او پس از ستایش تن به سوی مدیحه - عاشقانه ها می رود یعنی از عاشق - معشوق به شاعر- جهان می رسد و عرصه فردی را به عشق فراگیر انسانی تبدیل می کند و این ها همه در بستری تغزلی صورت می گیرد.بنابراین گه گاه می بینیم که ستایش معشوق در همراهی به سوی عظمت انسانی است از این رو قبانی از« زن سبزه به من گفت» آغاز می کند و به «عشق و نفت »می رسد.
منزوی در کتاب حنجره زخمی تغزل غزل هایی را ارائه داد که گذشته از تغزلی ناب، زبان و بیان امروزی دارد .او درمورد نسل خود معتقد است نسلی است که دوباره زبانش را به طرف نوعی لیبرالیسم با نوعی زبان غنایی می چرخاند.
زبا ن منزوی فخامت ویژه ای دارد گرایش منزوی به شعر گذشته ، بالاخص حافظ از یک سوبه زبانش فخامت ویژه ای داده است از دیگر سو گاه موجب شده است که دوگانگی خاصی نمود یابد .نمونه ای ارائه می دهم تا به این ویژگی زبانی غزل های منزوی توجه کنید:
زن جوان غزلی با ردیف آمد بود
که بر صحیفه تقدیر من مسود بود
دایره واژگانی دو مصرع را خوب بکاوید و دیگر آن که مصرع دوم را با این بیت قیاس کنید:
دو چشم داشت دو سبز آبی یلاتکلیف
که بر دو راهی دریا - چمن مردد بود
و در این میان صورت های کهنه برخی واژگان نیز در این موضوع بی تاثیر نیست مثل گهی به جای گاهی،کنون به جای اکنون،استاده ای به جای ایستاده ای واز این دست.
شکل بیانی غزل منزوی در بیشتر بیت ها قدرتمند است .منزوی گذشته از تبحر ویژه بر موسیقی بیرونی و کناری ،بر موسیقی کلمات نیز تسلط کامل دارد .او کلمه را از لحاظ موسیقیایی می شناخت بنابراین می بینیم در بیشتر غزل های اوگذشته از تری و ترانه گی که به واسطه موسیقی بیرونی و کناری به وجود آمده است از طریق هم حروفی و هم آغازی نوعی موسیقی درونی و از طریق دقت در موسیقی کلمات نوعی موسیقی معنوی درخشان در غزلش وجود دارد .البته نباید از نظر دور داشت که گاه از تمام ظرفیت های موسیقی کناری غزل استفاده می کند چیزی که خود در مجله تماشا در سال 1351 آن را تقبیح می کرد.
منزوی در کتاب «حنجره زخمی تغزل» نوعی تغزل ناب و دست یافتنی را همراه با رویکردی نو به زبان و شکل بیانی تازه عرضه کرد .در کتاب از «شوکران و شکر» نشانه های تدقیق و غور را در غزل های سعدی وحاقظ وحتا مولانا- دیوان شمس- دیده می شود.و در این میان می کوشد با تلفیق زبان کهن شیوه و امروزین تلاشی در بارورشدن غزلش کند.این کار در کتاب با «عشق در حوالی فاجعه» شکل می گیرد مجموعه ای که هنوز هم نسل من با آن خاطره های بسیاری دارد البته در همین کتاب است که گذشته از تغزلی ناب به پرسش های خیام گونه نیز می رسد
اوج هنر نمایی منزوی در کتاب «از کهربا و کافور» است .گذشته از استحکام زبانی و استفاده از تمام دقایق موسیقی شعر از لحاظ بیانی می کوشد با شکستن اسطوره ها جلوه ای دیگر را در برابر خواننده نمایان کند.
شاید حسد به خاطر حوا دلیل بود
ابلیس اگر که سجده به آدم روا نداشت

-
این بار رفت رستم و اسفندیار ماند
سیمرغ نیز مکر و فسونش اثر نکرد
وآن تیر گز به ترکش مان آخرین امید
آخر اثر به دیده آن خیره سر نکرد
-
باری این نگاه اجمالی به غزل منزوی بود.متاسفانه پس از سه سال که از رفتن او می گذرد نگاهی نقادانه به آثار او نشده است گو این که به وجوه دیگر آثارش چون شعر نیمایی و شاملویی و ترجمه و نثر او توجه ای نشده است امید است در آینده شاهد دقت وبررسی در آثار گوناگون او به دور از نفی یا مداحی های بی مورد باشیم.اجازه دهید صحبتم را با با یک رباعی از او به پایان برم:
افسانه جویبار کوچک زیباست
یا قصه رودی که سراپا غوغاست
رفتن زیباست- نفس رفتن - اما
ناز نفسی که آرزویش دریاست
--

-
16/اردیبهشت/1386

------زنجان