اثر

سه‌شنبه

مقاله/آرش نقیبیان

مروري بر مطالعات ادبي از نگاه باربارا کاسن

يوناني هاي ما و مدرن هاي آنها

آرش نقيبيان

غرب چيست؟ يونان و روم به همراه ميراث کتاب مقدس
امانوئل لويناس
.
درباره فرانسويان نقل معروفي است که مي گويد زعماي فرهنگي اين قوم بسياري از مفاهيم عميق و فلسفي را در قالب رمان و نمايشنامه بيان کرده اند و از اگزيستانسياليسم دهه 30 تا 60 ميلادي در اين باب مثال مي آورند. اما در ميان همين جماعت فرانسوي بوده اند افرادي که زمينه اصلي کارشان ادبيات نبوده، اما براي تبيين نظرات اجتماعي- فلسفي خود ناگزير به مطالعات ادبي دست زده اند و در اين حوزه به توفيق فراوان نيز دست يافته اند.
باربارا کاسن محقق برجسته فرانسوي و عضو مرکز تحقيقات ملي فرانسه يکي از همين دست افراد است. تخصص اصلي او فيلولوژي و شناخت فرهنگ و ادبيات يونان باستان است. همچنين وي متخصص در تاريخ فلسفه غرب و مترجم نامدار آثار هانا آرنت، پتر سوندي، لايب نيتس و ارسطو است. در پايان دوره آپارتايد در کميسيون حقيقت و آشتي در آفريقاي جنوبي شرکت فعال داشت و در آنجا نقش کلمات و داستان ها را در صلح و برابري انساني بررسي کرد و دوستي نزديکي با آلن پيتون و نادين گورديمر پيدا کرد که منجر به نگارش چند نقد درباره آثار اين نويسندگان شد. در سال هاي اخير نيز با آلن بديو همکاري نزديک داشته است.
فرهنگ و تمدن درخشان يونان باستان که يکي از شاکله هاي عمده فرهنگ غرب است همواره مورد استناد محققان و نويسندگان بزرگ غربي و غيرغربي بوده است. از زماني که وينکلمان هنرشناس برجسته آلماني کتاب معروف خود را در معرفي فرهنگ و تمدن يونان باستان منتشر کرد به ناگاه موج جديدي از تحقيقات و مطالعات تطبيقي در اين زمينه در غرب آغاز شد که در اين ميان سهم تحقيقات اسطوره شناختي بر ديگر حوزه ها برتري داشته است. اساطير يونان و روم مرجع درخشان و پرباري از ژرف کاوي هاي رواني- فرهنگي است و از اين رو در قرن بيستم به تدريج جاي پاي اساطير در آثار ادبي- هنري و حتي علمي و فني باز شد. براي اين که نمونه يي به دست داده باشيم مي توان از تحقيقات زيگموند فرويد ياد کرد که به شدت متاثر از اساطير يونان بود. اصطلاحات و اسامي چون عقده اديپ، اکلترا، نارسيسيسم و .... همه و همه مويد اين نظر است. جالب اينجاست که دامنه نفوذ اساطير يونان خيلي زود به حوزه علوم اجتماعي و سياسي نيز کشيده شد. در اساطير يونان داستان جذاب و مشهوري است از پروکرستوس راهزن يوناني که در مخفيگاه خود تختي داشت و هر کس را به دام مي انداخت او را به اندازه تختش درمي آورد. اگر بلندتر بود، او را اره مي کرد و اگر کوتا ه تر، آن قدر مي کشيد تا به اندازه تخت برسد. اصطلاح «تخت پروکرستوس» را در قرن 20 براي ايدئولوژي هايي به کار مي برند که مي خواهند هر چيزي را به اندازه و شکل خود دربياورند. اين مثال آورده شد تا جايگاه رفيع فرهنگ يونان در قرن بيستم شناخته و روشن شود؛ چرا که باربارا کاسن سال هاي درازي از عمر خود را صرف تحقيق در ميراث يونان باستان کرده است که حاصل آن تا به امروز چندين مقاله و کتاب مهم و معروف از جمله کتاب «يوناني هاي ما و مدرن هاي آنها» است. در اين کتاب باربارا کاسن به پروژه اصلي خود؛ يعني تطبيق استراتژي هاي معاصر و انطباق آن با عهد باستان پرداخته. او ريشه هاي مدرنيته غرب را با نگاه يونانيان باستان به جهان و طبيعت هم گوهر مي داند، هرچند در وهله اول به نظر برسد که نگاه اسطوره يي يونانيان به جهان چه ربطي به ديدگاه خردورزانه انسان مدرن غربي به مسائل هستي شناسانه دارد. کاسن در اين کتاب بين دو واژه ما و آنها تفاوتي ساختاري و ماهوي قائل مي شود. روي سخن باربارا کاسن در اين کتاب به آن دسته از محققاني است که در ريشه و خاستگاه مدرنيته غربي ترديد مي کنند. کاسن معتقد است بسياري از معضلات سياسي- اجتماعي و حتي زيست محيطي جهان معاصر را مي توان با رجوع به عمل يونانيان باستان و راهکار هاي پراتيک آنها حل کرد. بخش عمده يي از اين کتاب به بررسي سه تراژدي نويس يونان باستان- سوفوکل، آشيل و اوريپيد- اختصاص دارد. باربارا کاسن بر اين عقيده است که بسياري از تضادهاي رواني و اجتماعي در رفتار فردي شهروندان و حاکمان سياسي قرن معاصر را مي توان با مراجعه و بازخواني اين آثار بازشناخت و راه عملي براي خروج از بحران هاي فراوان انسان مدرن در بازخواني و ژرف خواني اين آثار گرانقدر کلاسيک است.
در بخش ديگري از اين کتاب باربارا کاسن به مقايسه تطبيقي هومر و آنا کرئون با شاعران قرن 20 مي پردازد. هومر شاعري است که کاسن در آثار خود به طور مرتب به او رجوع مي کند و معتقد است که اساطير يوناني از برکت زحمات هزيود و هومر است که جاودانه شده و به ما رسيده است. در اين کتاب نام نويسندگان و شاعران بزرگي چون تي اس اليوت، ازراپاوند و پي يرامانوئل نيز در اين کتاب به چشم مي خورد. يوناني هاي ما و مدرن هاي آنها بي گمان يکي از مهمترين و درخشان ترين تحقيقات ادبي- فلسفي در حوزه فرهنگ مغرب زمين است و بي گمان ترجمه آن به زبان فارسي مي تواند بسيار راهگشا باشد، خصوصاً اين که محور نقد ادبي و ادبيات تطبيقي در روزگار ما نزد نويسندگان و محققان ايراني از ارج و اعتبار خاصي برخوردار است.
«نگاه به هلن» به عنوان يک زن از هومر تا لاکان کتاب مهم ديگر باربارا کاسن است اين کتاب عرصه گاه نظريه پردازي ادبي و دلمشغولي نويسنده نسبت به شاعران و نويسندگان بزرگ جهاني است. در کتاب «نگاه به هلن» از طيف عمده يي از نويسندگان غربي چون پي ير رونسار، اوفنباخ، هوفمان و ژان ژيرودو سخن به ميان مي آيد. همچنين يکي از فصل هاي کتاب به رمانتيسم و نويسندگان رمانتيک اختصاص دارد. کتاب «نگاه به هلن» در حوزه نقد فمينيستي ادبيات فرانسه از اعتبار و جايگاه برجسته يي برخوردار است و تا به امروز به ده زبان ترجمه شده است.
باربارا کاسن در اين اثر درصدد برجسته کردن يک پرسوناژ اسطوره يي «هلن» طي يک فرهنگ چندهزار ساله بوده و تمرکز اصلي خود را به روانشناسي ژاک لاکان اختصاص داده است. لاکان پس از فرويد مهم ترين روانشناسي است که از تعابير اسطوره يي خصوصاً ميتولوژي يونان بهره فراوان برده است.
در اهميت اين کتاب همين نکته بس که ژوليا کريستوا فيلسوف نامدار فرانسه زبان از اين کتاب به عنوان يکي از مهم ترين و بهترين آثار نقد فمينيستي در فرانسه ياد کرده. در اينجا اشاره به يکي از مقالات مهم اين بانوي نويسنده و محقق فرانسوي لازم به نظر مي رسد؛ چرا که بيشتر از تمامي کتاب هايش از دلمشغولي او به ادبيات و خصوصاً شعر فرانسوي خبر مي دهد. در سال 1969 در شهر تور فرانسه سميناري برگزار شد با حضور چهره هاي بزرگي چون مارتين هايدگر، ژان بوفره، رنه شار و خود باربارا کاسن که در آن زمان جوان ترين فرد آن سمينار بود. طي آن سمينار مباحث مهمي چون ربط بين شعر و فلسفه، هستي شناسي شعر مدرن و فلسفه ادبيات مورد بحث و سخنراني قرار گرفت. اين کنفرانس زمينه آشنايي ژرف تر بابارا کاسن را با شاعر بزرگ فرانسوي (رنه شار) مهيا کرد.
کاسن از جواني با شعر و شاعران معاصر فرانسوي خصوصاً با نحله فلسفي آن يعني کساني چون رنه شار، ايو بونفوا و پي ير رووردي دمخور بود. اين سمينار همچنين موجب آشنايي باربارا کاسن با فيلسوف آلماني مارتين هايدگر شد.
سال 1960 راديو فرانس- کولتور چند شب پي در پي مناظره رنه شار و هايدگر را به طور مستقيم پخش کرد. آن دو در اين برنامه هاي راديويي که بازتاب فراواني در جامعه روشنفکري فرانسه بر جا گذاشت پيرامون ماهيت شعر و رمان و فلسفه شعر به بحث و تبادل نظر پرداختند. مقاله (در مکتب رنه شار) اداي دين و يادآوري آن سال هاست. در اين مقاله باربارا کاسن از سهم عمده انديشه خود نسبت به رنه شار ياد مي کند و به تحليل برخي از بهترين شعرهاي اين شاعر بزرگ قرن 20 مي پردازد.
و حرف آخر اينکه از «باربارا کاسن» تا به امروز هيچ کتابي به فارسي ترجمه و منتشر نشده است.