به ياد حميد اديب 1384-1327
شاعر روشنفکر و آزاد انديش

درنگی بر شعر رنه شار

آرش نقيبيان

( در مرکز شعر خصمی چشم براه توست ، او سرور توست مردانه با او بجنگ )
شار

اهميت و جايگاه فوق العاده رنه شار ( 1988-1907) در تاريخ ادبيات معاصر فرانسه بيشتر از آن روست که وی بهتر از هر شاعر ديگر فرانسوی توانست ميراث سورئاليستها را در شعر فرانسه تثبيت و به نسل های بعدی منتقل کند . وی در اين راستا اساسی را که جنبش سورئاليسم به ارمغان آورده بود تعمق بخشيد و از ضعفهای اين مکتب يعنی عمل غير ارادی و نوعی بی نظمی در نوشتار چشم پوشی کرد .
فروغ و اقبال شعری رنه شار از سال 1945 تا کنون همواره رو به فزونی بوده است . شاعران جديد او را الگوی خود می دانند و منتقدان تحليلهای فاضلانه و گاه بسيار متناقضی از آثار وی ارائه ميدهند. شار تا سال 1934 يک سورئاليست تمام عيار بود کتاب ( چکش بی استاد ) گواهی بر اين جنبه از فعاليت اوست اما از همان هنگام که در جمع دوستان صميمی اش يعنی پل الوار و آندره برتون نشستهای شبانه خود را در کافه ای در محله مونمارتر پاريس برگزار می کردند همواره افق نگاهش رو به آينده و دورنمايي ديگر بود . رنه شار پس از قبول تعهد و مسئوليت در جنبش مقاومت فرانسه عليه اشغالگران فاشيست برای مدت کوتاهی از محافل ادبی دوری گزيد تا حواس خود را به طور کامل متمرکز برمبارزه کند . در سال 1919 با نام مستعار ( الکساندر ) و رتبه سرهنگی فرماندهی واحد چتر بازی را در منطقه ای از جنوب فرانسه عهده دار شد . کار او و نفراتش اين بود که با نيروهای متفقين در تماس باشند و سر قرار به هواپيماها علامت بدهند تا ارتفاع کم کنند و محموله ی خود را ، که اسلحه برای نيروهای نهضضت مقاومت بود برزمين بريزند . ماموريت شار بسيار خطرناک و حساس بود . او در اين کار بسياری از ياران نزديک خود را از دست داد و يکبار نيز به شدت مجروح شد .
از 1939 تا پايان جنگ در 1944 به ميل خود شعری منتشر نکرد اما شعرهايي که طی اين سالها سروده بود بعد از جنگ در سه دفتر منتشر شد و با استقبال فراوان خوانندگان و منتقدين روبرو گشت .
به تعبير ظريف ( ميشل تروفه ) منتقد برجسته فرانسوی ريشه های افکار و آثار رنه شار را بايد در متون فيلسوفان ماقبل سقراط جستجو کرد . گفتگوی رنه شار با مارتين هايدگر يکی از مهمترين لحظات زندگی روشنفکرانه پس از پايان جنگ بود . اصولا ديالوگ و گفتگو از دلمشغوليهای عمده اين شاعر برجسته فرانسوی بود . گفتگو با هنرمندان نقاش برجسته ای چون : ژرژبراک ، جورجوموراندی و مارسل دوشان حاکی ازاين علاقه است . شار در کتاب ( جستجوی بنياد و اوج ) يک نقاش و يک شاعر را مقابل هم قرار می دهد و آن دو را وادار به مناظره می کند .
به لحاظ فرم وصورت ، شعرهای رنه شار را در مجموع به سه دسته تقسيم می توان کرد : شعرهای منظوم ، شعرهای منثور و گزين گويه ها ، اين تقسيم بندی اما مبنای زمانی دقيقی ندارد و شار در همه دوران ادبی خود در اين سه قالب طبع آزمايي کرده است .
شعرهای منظوم رنه شار گاهی تابع قواعد نظم فرانسوی اند و گاهی حالت آزادانه تری به خود ميگيرند .
شعرهای منثور که بيشتر شعرهای شار بر اين دسته اند نوعی موسيقی درونی دارند و گاهی نيز بافت جملات حالتی موسيقايي و شعر گونه به خود ميگيرند . شعرشار معمولا کوتاه است و ميل به اطناب و زياده گويي در ذوقيات زيبايي شناسانه او جايي ندارد . گزين گويه ها مجموعه ای از کلمات قصاراند که بی آنکه ارتباط صوری يا معنايي آشکاری در ميان آنها باشد تحت عنوانهای جداگانه در دفتر های مختلف او گرد آمده اند .
به لحاظ مضمون و محتوا هم تنوع شعری شار حيرت آور است . گاه شعرهای بسيار ساده ای دارد که تنها با يک بار خواندن به دل می نشيند و خواننده با آن ارتباط برقرار می کند و در عين حال شعرهای پيچيده و غامضی هم دارد که حتی متقدان برجسته ای چون ( پل ون و ميشل تروفه ) نيز معنای آنها را درست در نمی يابند .
يکی ديگر از ويژگی های مهم شعری رنه شار ( مناسبتی ) بودن آنهاست . بسياری از شعرهای او در موقعيتهای متفاوت ، تحت تاثير يا ستايش هنرمندان و فيلسوفان سروده شده و به آنها تقديم گرديده است . برای مثال در دورانی که در راديو فرانس کولتور با مارتين هايدگر فيلسوف برجسته ی آلمانی درباره ماهيت شعر و زمان مباحثه می کرد چند شعر به هايدگر اهداء کرد يا شعرهايي که به آلبرتوجاکومتی ، ژرژدولاتور... هديه گرديده است . گاه نيز شعر او مقدمه ای است که بر کاتالوگ نمايشگاه نقاشی نوشته است . اساسا ميل و گرايش شاعران معاصر فرانسوی به هنرهای تجسمی مسبوق به سابقه است به طور مثل ايوبونفوا شاعر بزرگ و در قيد حيات اين کشور نيز چند کتاب مهم خود را به نقد هنرمندان نقاش و مجسمه ساز اروپايي اختصاص داده است .
اما در اينجا بايد از کتاب ( ورقپاره های هيپنوز ) ياد شود که بی گمان يکی از مهمترين و طولانی ترين مجموعه های گزين گويه رنه شار است که در برگيرنده عقايد اين شاعر پيرامون هنر معاصر و فلسفه اروپايي می باشد . نکته جالب درباره جهان بينی و نگاه شار اين است که او ومنتقدان و مفسران اشعارش همه اين کوششها اعم از نثر و نظم را به چشم شعر می بينند و اين به سبب مفهوم خاصی است که او از شعر دارد .
رنه شار به عنصر ( ايجاز در کلام ) اعتقاد راسخی دارد و ميل او به نگارش گزين گويه ها نيز از همين علاقه خبر می دهد . شار در بين شاعران معاصر جهان از ويژگی های خاص و منحصر به فردی نيز برخوردار است که گاه حتی به ايجاد سوء تفاهم هايي نيز در برخورد با شعر او منجر گرديده است برای مثال اين شاعر با مفهوم ( هرمنوتيک و تاويل متن ادبی ) مخالف است و معتقد به تکثر معنايي شعر نيست . شار اعتقاد دارد که يک شعر حداکثر يک يا دو معنا می تواند داشته باشد و مفهوم شعر را خود شاعر هنگام آفرينش اثرش می داند و نيازی نيست که منتقدان آن را کشف کنند . همانطور که اشاره شده يکی از نخستين ثمرات مهم فعاليت شاعرانه رنه شار برقراری صلح و آشتی بين شعر و نوشتار بود . زبان شاعرانه او می کوشد تا آن پويايي و ديناميسمی را که در ترکيبات و عبارات عام به هدر می رود متمرکز و منسجم سازد .
يکی ديگر از مشخصه های مهم اين شاعر خصلت مديترانه ای اشعار اوست . تعلق خاطر شار به محل زادگاهش ( ناحيه پرووانس ) انگيزه مهمی بوده است تا شاعر در بسياری از شعرهايش از جغرافيای طبيعی و نواحی بکر سرزمين زادگاهش ستايش کند . به هر صورت شعر رنه شار غالبا دشوارياب و در عين حال شورانگيز است . تغزل والايي در غالب اشعار او وجود دارد که خوانندگان و منتقدان را به تحسين وا ميدارد .
اما در پايان اين يادداشت اشاره ای به موقعيت مقامی و جايگاه رنه شار در تاريخ شعر فرانسه در قرن بيستم لازم و ضروری به نظر می رسد : شعر فرانسه در قرن بيستم همانگونه که موجوديت خود را مديون جريانها و مکاتب فلسفی و عرفانی است ، در عين حال وام دار چهره های برجسته ای است که همزمان تاثير متقابل و فوق العاده ای بر جريان شناسی شعر فرانسه گذاشته اند . شعر رنه شار در کنار اشعار ارزشمند ايوبونفوا جريان فلسفی واگزيستانسياليستی را در شعر فرانسه رقم زده اند چرا که عمده مفاهيم و مصاديق اشعار اين دو چهره برجسته حول محور وجود و ماهيت انسان در جهان است . مفهوم وجود در نزد شاعری چون رنه شار دقيقا با همان ايده هايدگری آن برابری می کند . مارتين هايدگر در مقالات هنری و ادبی خود در کنار ستايش فراوانی که از اشعار هولدرلين و ريلکه می کند از رنه شار نيز به عنوان نماينده برجسته شعر فلسفی در فرانسه قرن بيستم ياد می کند . از اشعار اين شاعر در سالهای اخير تنها يک دفتر با عنوان ( خاکستر نا تمام ) توسط حسين معصومی همدانی به فارسی برگردانده شده است .

پايان

1- خاکستر نا تمام / رنه شار / حسين معصومی همدانی / هرمس /1381
2- تاريخ ادبيات فرانسه قرن بيستم / پيربرونل / نسرين خطاط / مهوش قويمی / سمت / 1381
3- شعر فرانسه نيمه دوم قرن بيستم / زير نظر م ع سپانلو / ثالث /1383
4- در سايه انقلاب بودلری / آرش نقيبيان / فصلنامه گوهران /شماره 12-11