گفت و گو ویژه سایت اثر: الناز انصاري

ترانه پدیده ایست چند هنره، فرآورده ی کار تکنفر یا آفرینش یک هنرمند به تنهایی نیست. به ویژه در سرزمین ما که غالبا و بطور اعم شاعر، آهنگساز، تنظیم کننده و خواننده یکنفر نبوده و نیستند.
تصور میکنم که شما هم، شور بختانه، وقتی که از "ترانه ی نوین" سخن میگویید تنها به جایگاه واژگان و تطور و تکامل آن نظر دارید.
به گمان من حدود پنجاه سال زمان بر ترانه ی غیر "سنتی" و "اصیل" گذشت تا از فضای حاکم بر کلیشه ی موسیقیایی و واژگانی، نحوه ی خواندن، گزینش ساز و به کار گرفتن هارمونی خود را به ارزشها، زبان، اندیشه و حضوری برساند که بتواند همپای افت و خیز ها و درگیری ها و دست آوردهای جهان پیرامون خود به یک پدیده ی پویا ی اجتماعی، از زندگی ی روزمره ی مردم نشئت بگیرد و در عین حال بر آن تاثیر بگذارد.
ترانه ی "کلاسیک" یا "سنتی" یا "اصیل" و یا ..... "رسمی" غالبا در شهر اما در حاشیه ی زندگی مردم شهر و بر پسزمینه ی ُسنت های "درباری" شده ی موسیقی و شعر "حاکم" بوجود میامد و در متن ضیافت های صاحبان قدرت و ثروت به کار گرفته میشد. درست در برابر ترانه یی که ترانه ی "روستایی"، "محلی" یا "فولکلور"، نامگذاری میشود. اما این گونه ترانه که برعکس، محصولی تک آرتیسته قلمداد میشود، اکثرا یا بر آمده از شرایط کار و تولید و رخداد های "محلی" بود، یا باز آفرینی ی عواطف ساده و عشقورزانه یی که بر مبنای همان ارزشهای اخلاقی و سنتی – مذهبی روستانشینی، یک"انسان محلی" را به جمعیت "انسان محلی" پیوند میزد.
شهری شدن جامعه و تمرکز و تهاجم زندگی شهروندانه، به همراه تغیر و تحولات بنیادین در روند کار و شیوه ی تولید، و فرهنگی همسرشت با تمدن و تکنولوژی، و عوامل دیگر جامعه ی درگیر داد وستد با جهان، بر ترانه هم در کنار آفرینش های دیگر هنری تاثیری اجتناب ناپذیر داشت.
پس تا جهان خانگی ما، به ما و دوران ترانه ما برسد بر ترانه ی در حال کوچ از روستا به شهر، سالیانی وزیده بود. پس این "در مقطع تولد" خود نبود که ترانه ی "نوین" ناگهانه به گل بنشیند. از پی و پس راهی پر پیچ و خم که ترانه ی غیر "سنتی" پیموده بود، صدای روزگار ی شد که با خود نیاز ترانه شدن را فریاد میکشید تا ترانه سرایان هم نسل من بتوانند این نیاز را رو به جهان و آینده ترانه کنند!

لالایی کن مرغک من

دنیا فسانه است

هر ناله شب گیر این گیتار محزون

اشک هزاران مرغک بی آشیانه است

ببار ای نم نم باران

ببار ای نم نم باران

زمین خشک را تر کنسرود زندگی سر کن!

ترانه سرا: "کارو" آهنگساز و خواننده: "ویگن دردریان"
- 1340؟
به هر روی من تصور میکنم که تب و تاب زمانه ی تغیر و تحولات سیاسی –اقتصادی- هنری ی غالب بر کل جهان، رشد شتاب تولید و نیاز به هنر همشتاب و هماهنگ، شکل گرفتن تشکل های صنفی، سازمان های سیاسی، آشکار و پنهان، تعدد و گسترده شدن شعاع های رسانه های گروهی، و دیداری شدن ترانه و عوامل بنیادی و موثر اجتماعی جهانی-خانگی، کمک کردند تا ترانه ی "نوین"ما بیشتر و هنرمندانه تر و گروهی تر از پیش تبدیل بشود به صدای عریان زمانه ی خاستگاه خود!

خوب، تبعید یا مهاجرت ناخواسته هرگز و هیچ کجا و برای هیچکس خوش آهنگ نبوده و نیست! اصولا نا خواسته، نا خواسته است!
با اینکه دوری از زادگاه در جهان تکنولوژیک شده، دیگرآن "هجرت" کلاسیک نیست، اما به هر روی وقتی که هنرمند در پیوند با رخداد های اجتماعی، با "مردم" همتجربه نباشد، کارش، آرام آرام، با دشواری هایی مواجه میشود. خوب وقتی که چاره نیست و نمیماند، یکی از کارهای هنرمند همین فائق آمدن بر بازدارنده هاست. شمارآثار درخشانی که در تبعید آفریده شده اند کم نیست.
در کنار باز دارنده های تبعید، عوامل یاری رسان هم وجود دارند. تجربه عریان شدن از ترس، اندیشیدن در و به آزادی، شنیدن و دیدن و خواندن "آثار ممنوعه"، دلشوره "مجوز" نداشتن و به "بازداشت و بازجویی " و.... فکر نکردن و .....
من فکر میکنم که آغاز تبعید یا مهاجرت اجباری در پیوند با ترانه به طور اخص، بر میگردد به قلع و قمع و توقیف و ممنوع کردن "ترانه نوین" در ابتدای روی کار آمدن نظامی که با تازگی و هنرو شادی ستیزی نهادینه داشت و دارد. این دوری موجب شد که ترانه در تبعید نفس بکشد و دوباره خود رابیابد و روانه کند، اگرچه از راه دور! کارورزان تبعیدی ی ترانه، چراغی را که سلطه گران نوآمده طوفان به سمتش گسیل کرده بودند، در غربت و پراکندگی روشن نگاه داشتند. تا بر ترانه ی آینده نور بباراند. ترانه یی پرخاشگر و آزادیخواه و ظلمستیز که در راهست!
و تا سالهای بعد که خواست و تلاش و کوشش جوانان داخل کشور حاکمین را به عقب نشینی وا داشت، این ترانه ی تبعیدی تنها ترانه ی میهن مسکوت ما بود.
تجربه ترانه ی تبعیدی نقش تعیین کننده یی در امروز و اینک ترانه در ایران دارد. پلی ست بین دوران طلایی و امروز رو به فردا.

به نظرمن هر رخشه و تابشی در یک سیاهچال، میتواند رخدادی اعتراضی باشد به ظلمت مطلق!
در فقدان آزادی های فردی و انسانی، در ممنوعه بودن رنگ و شادی و جوانی، در آپارتهایت جنسی و.... وقتی که تن پوش را باید به دستور و میل "چماقداران" برگزید و نام فرزند را به فرمایش "آقایان"، پس حتی گامی به توازن برداشتن و یادی از رنگ کردن هم میتواند پرخاش و اعتراض قلمداد شود.
اما آنچه که دیروز و هنوز را در ترانه همسان و همسایه میکند، کمبود یا نبود "زن" است. "زن" به مفهوم انسانی برابر با مرد. که تنها به عنوان برطرف کننده ی نیاز عاطفی یا جنسی مرد نباشد. مال مرد نباشد.
اصولا هنوز جامعه و فرهنگ "پیرمردسالار سنتی مذهبی" چنان بر پنهانجای شخصیت اجتماعی و فردی ما تسلط و تحکم دارد که هنگامی که حتی زنان نیز به کار هنری روی میاورند؟ به ندرت از "زن غیر مردانه" سخن میگویند.
من، شور بختانه ترانه یی از همنسللان خود به یاد ندارم جز چند کاری که از من هست :
"همخونه"، "مرد من"، "ماه پیشونی و....
با نگاهی به لیست جنسیت ترانه سرایان امروز، بویژه در داخل ایرن، تعداد "زن" ترانه سرا بیش از هر زمان دیگر به چشم میآید. اما به دلایلی که بر شمردم و نیز ممنوع بودن تکخوانی زن، در بیدادی که زن بودن جرم قلمداد میشود، زنان مجبور شده اند که با حسی "نیمه مردانه" برای مردان ترانه بنویسند و "زن" بودنشان را پنهان کنند.
این روزها البته ترانه هایی را میشنوم که یا با اینکه سروده واجرای "زن" است اما باز تنها به "زنانگی" و "ناز" و اندام" و "زیبایی" بسنده میکنند و یا سروده ی "مرد" و اجرای "زن" را به همراه دارند و به شعار و سطح می پردازند و یا سروده ی "زن" هستند و با اجرای "مرد" به گوش میرسند که باز شما راهنمایی های مردانه را میشنوید.
در پیوند با "ترانه معترض" بد نیست که روزگار سرایش ترانه را مروری جامعه شناسانه کرد تا بشود به "اعتراض" مفهومی قابل حضور داد. وقتی که رنگ روشن و گرم، ممنوعیت دارد، سرخ پوشیدن "اعتراض" میشود. "زن" بودن "اعتراض" میشود. رقص و عریانی و سکس و... اما خوب در دراز مدت و بر اثر تکرار این شیوه ترانه سرایی،، اگر که مولفه ها و عناصر هنری و حسی و نیز ساختار و پرداخت تکنیکی به یاری جلوه نکنند، به گمان من، این گونه "اعتراض" کم رنگ و نخ نما میشود و بی اثر.