نوشتاری کوتاه در باره­ی "دگرباش ـ دگرباشان" این نام تازه­ساز

گاه که من اینجا و آنجا در صفحه­های اینترنتی میگردم، پیاپی برمیخورم به این نام تازه یا بهتر بگویم تازه ساز، چون هر چه در واژه­نامه­ها بدنبالش گشتم نیافتم. آنچه که در این نامِ شگرف برای من گیراست، این است که این نام را یابنده یا آفریننده­اش (یا پیروانشان!) ـ در هر زمینه­ای که به آن برخوردم ـ برای یک گروه اجتماعی ویژه اما آشنا یافته یا آفریده­ است. از گزینش این نام برای گونه­های سیاسی و فرهنگی و بخشهای دیگر اجتماعی آن، که به جای خود باید بازرسی و بررسی شوند، بگذریم، میرسیم به یک گروهی که این روزها بسیار برسرزبانها هستند و بیشمارانی برای پشتیبانی از آنان و یا چون خود را آز آن دسته میدانند، برای دادگیری و دادخواهی با گروه یا گروههائی و گاه تک و تنها پیشگام مبارزه در برابر بیداد بر آنان شده و به پاخواسته­اند. و پس به این نام خواندنِ آن گروه هم نیز به دلیل شاید زیبائی؟ خوش آهنگی؟ فارسی بودنش یا ...؟ نشانی شده است که با آن میتوان در ردیف مبارزان یا دوستداران آن گروه جای گرفت. این گروهِ ویژه پس از درگیریهای زیادی همجنسگرا نام گرفته بودند و بیشترین گروه از دوستداران و یا همدلانشان خود یا آن گروه را همجنسگرایان خوانده بودندی. تا این که این نام شگرف پدیدار شد و به شتاب آذرخشی همه­گیر.
راستش را بخواهید من نمیخواستم چیزی بخاطر این نامگذاری شگرف بگوئیم یا بنویسیم ، اما این واژه­ی شگرف چنان مرا دچار خودش کرده که سرانجام تصمیم گرفتم پرس و جوئی بکنم، سری در کتابها بگردانم، بپویم و بجویم و بکوشم، شاید که این شگرف را از سرم بپرانم و از صدای بال زدنهای سهمناکش بِرَهَم. ( اما شگرف مگر بال دارد؟)
باری، در جستجوهایم در کتابهائی همچون واژه نامه­ی بزرگ دهخدا، فرهنگ معین و چندین نوشتار و جستارهائی در این زمینه در اینترنت و گفتگو با دوستان زبان شناسم اینها را یافتم:

بودَن: پهلوی بوتن(Butan ) از ریشه­ی آریائی (بهوـ بهاو bhu,bhav) به همین معنی. اوستا بوئیتی (bavaiti)
اَستن. وجود داشتن. هستی داشتن، وجود، هستی
رفت آنکه رفت آمد آنکه آمد بود آنچه بود خیره چه غم داری (رودکی)
همی بود تا او میان را ببست یکی باره ی تیزتک برنشست (فردوسی)
همه بودی از بود او هست تام تمام اوست دیگر همه ناتمام (نظامی)
بود شُدَن: بوجود آمدن، هست شدن
بود و نبود: هرچیز موجود و حاضر (ناظم الاطباء)
باش: اسم مصدر یا ریشه­ی فعلِ باشیدن، بودن. و هم به معنی ماندن. بقاء، حیات، اقامت و نیز باش، امر به باشیدن
و بودن
اسم مصدر: بوش، بودِش، باشِش، و بود= هستی، وجود،
از ما بشما شادتر از خلق که باشد چون بودِش مار را سبب و مایه شمائید
(ناصرخسرو)
روزکی چند باش تا بخورد خاک، مغزِ سرِ خیال­اندیش
اسم فاعل: باشنده یا بُوَنده= حاضر، موجود
صفت: بودنی، درخور بودن، آنچه وجود داشته باشد
دیگر: پهلوی ditikar دگر، غیر، بیگانه، شخصی یا چیز غیر از آنکه یا آنچه قبلا دیده یا گفته شده.

و پس دریافتم، "دگر باش" که الفنج آن( جمع آن) شناخته­تر است یعنی دگرباشان، از دوبخش ساخته شده. یک، "دگر" کوتاه شده­ی دیگر که نمونه­ی آن را در شعر بسیار زیاد میتوان یافت، و دیگری، "باش".
اما این "باش" چیست و چه معنی دارد؟ اگر بپنداریم که " باش" فعل امر از مصدر باشیدن یا بودن است، پس نشانه­ی دستوری است که کسی به دیگری میدهد. مانند این گزاره « تو در خانه باش تا من برگردم » یعنی اینجا بمان، فعل امر از مصدر ماندن. اینجا بمان تکان هم نخور تا من برگردم. " تو باش! " تو اینجا بمان، من به تو میگویم باش. این گفتاری است امری، دستوری. کسی به زیر دست خود فرمان میدهد، بگو، برو، بشین، بخوان. پس تو جور دیگر باش. دستور آمده یا دستور داده­اند که تو جور دیگر باش. تو چیزی یا کسی غیر از دیگران باش. و این میتواند دو معنی داشته باشد. یک اینکه، تو مانند دیگر انسانها نباش. دو اینکه، چیز یا کسی دیگر باش.
من نمیخواهم بپذیرم که واژه­یابان و این آفرینندگان چنان پستی­ئی از کسی یا کسانی بخواهند. نه، باور ندارم که آنان خواسته باشند یا بخواند تا کسی یا کسانی به زنگ صدای ناشناخته­ای یا چیزی نامعلوم چونان آفتابگردان رنگ بی­اندازند و رنگ ببازند، تا تافته­ای جدابافته شوند، با اَ­­نگی برپشانی و داغی برسینه، تا افتخارشان این باشد یا بشود که کسان دیگری هستند هرچند که به خواری!
پس بگیریم در معنی بودن، هستی. در حالت امری میشود، وجود داشته باش، هستی داشته باش. نون، برگردیم سر واژه­ی خودمان. دگرباش. در بالا آوردیم که دیگر یا دگر یعنی شخصی یا چیزی که غیر از آنکه یا آنچه قبلا دیده یا گفته شده، باشد. پس دستور این میشود، هستی داشته باش اما غیر از آنکه یا آنچه قبلا دیده یا گفته شده. اگر این دستور برای انسانی باشد، که هست، این گزاره به این معنی است که تو انسان دیگری باش، آنکه قبلا دیده نشده. پس پرسش این است، آن، چه انسانی است که پیش از این دیده نشده است؟ اگر این همان انسانی نیست یا نباید باشد که ما هستیم. آیا جور دیگری است؟ اندام دیگری دارد؟ سر و تنی جز از آدمی دارد؟ شناور است، ایستاده است، میخزد؟ آیا گونه­ای دیگر از "ازهستان" از موجودات است؟ این کیست یا باید گفت این چیست؟
اگر ما انسانهای خونگرم و خوش باوری باشیم و با لبخند دل انگیزی، شاید از دست پاچگی، بگوئیم: هان دوستان مراد همان انسان است. و در خنده و سرتکان دادنِ دوستانِ از جان بهترمان قند دلمان آب بشود، باز این پرسش میماند، که چه کسی امر کرده؟ این دستور از کیست، چه کسی میگوید و میخواهد از تو که دیگر باش یا "دگرباش" ؟ آیا این صدای درونمان میباشد برخاسته از روان پریشانمان، روانی جستجوگر و ناآرمِمان یا بانگی از خردِآگاه یا شاید ناآگاهمان؟ یا ندائی­ست از آن سرای مینوئی یا دادی­ست از گلوی دیوی دُژآلوده­؟ کیست که انگشت سوی ما نشانه رفته است؟ کیست که پرخاش میکنید، فریاد میزند؟ مگر راهبری باید دستمان گیرد؟ مگر گام برمیداریم در هفت وادی عشق؟
اگر باز هم ما انسان خونگرم و خوش باوری باشیم و بپنداریم، به آگاهی بپنداریم، که هر انسانی طریقتی دارد و راه و مرشدی یا که نه، آن است که خود میخواهد باشد و آگاه برخویشتن است و خویشش آگاه، باز پرسش این است چرا گونه ای دیگر از آدمیان باید باشد؟ مگر نه این است که آزادی بر همه روا است و آزاد اندیشی و آزاد خواهی و بود و باشی آزاد شیوه ی زندگانی و خواست هر انسان آزاده ای در کنار دیگران است؟ اگر چنین است پس چرا کسانی را از گونه ای دیگر میخواهند؟ اگر جدائی است بین انسانها مگر در اندیشه و کردار آنهانیست؟ پس چرا سخن برسرچگونگی­هاست نه برسر خرد و فرزانگی؟ اگر سخن بر سر رفتاری خردمندانه و کرداری فرزانه است، باشد که گوش دیگری هم بر سر مان بروید یا که موهایمان سبزتر از هر سبزینه­ا­ی شود.
من گمان میکنم، نه میپندارم و بر این باورم که جدائی بین انسانها تنها در خردمندی و فرزانگی و آگاهی­هایشان است، حال گو که تو ... باشی و من ... باشم.



فرهنگ کسرائی
4 مارس 2007