اثر

جمعه

Behrooz Soroushnia

زن در آثار اساطیری و حماسه ایرانی

نوشته‌ی بهروز سروش نیا

آفرینش انسان از دیدگاه اسطوره

از دیدگاه اسطوره ای نخستین زن و مرد بشر از نطفهی کیومرث ، ریخته شده بر زمین ، به شکل گیاهی ( ریواس ) پیوسته به هم از زمین روییدند . اهریمن بر اندیشهی آنان میتازد و آنان را فریب داده و آنان نخستین دروغ را به زبان میآورند و آفرینش خود را به اهریمن نسبت میدهند . به مجازات این گناه مدت ها از داشتن فرزند محروم میمانند . سپس توبه میکنند و سرانجام میتوانند با هم وصلت کنند که حاصل آن ده فرزند است که اساس به وجود آمدن ده نژاد بشر بر کره ی زمین می گردد.

آفرینش نخستین زوج براساس منبع ایرانی اسطوره ، اوستا به این قرار است اهورمزدا به آنان می گوید : « شما تخمهی بشر هستید ، شما نیای جهان هستید ، به شما بهترین اخلاص را بخشیدهام ، نیک بیندیشید ، نیک بگویید ، کار نیک کنید و دیوان را نستایید . »

آفرینش نخستین زوج براساس منبع هندی اسطوره ، گزیدههای ریگ ودا به این قرار است : در ریگ ودا ، نخستین زوج به گونه دیگر در وداها ( آسمان بسان پدر و زمین مانند مادر ) نمودار شده است : « ای آسمان و زمین .... ای پدر و مادر .... باشد که رزق گوارا و چراگاه پرآب ، از آن ما گردد » و « ای پدر آسمان و ای مادر زمین .... به ما برگ و بار ( برکت ) بخشید . »

در دنیای اسطوره ایران باستان "زن" موجودی مقدس است و در آن اکثر خدایان مونث ترسیم شده اند ، مونث بودن خدایان نشانی از پاکی ، کاربری ، زایش و... آنان بوده است ، زیرا که همه این صفات در زن موجود بوده است .

در ایران باستان دوره ای است که به دوره مادر شاهی یا مادر سالاری معروف است ، اگرچه این دوره ، دوره ای کوتاه است ، اما آثار آن در طول تاریخ به شکل رب النوع ها یا الهه ها یا به صورت ایزد بانو خود نمایی کرده و از زمانی که تاریخ مکتوبی وجود دارد ، نشانه هایی از تقدس زن در میان سنگ نوشته ها ، نقش برجسته ها ، اشیاء و سفالینه های به جا مانده است .

در دوره مادر سالاری فعالیت کشاورزی و سایر کار های مهم اقتصادی به همت زنان صورت می گرفته ، به این دلیل در آن روزگار برای زنان ارزش و مقام بزرگی قائل بوده و آنان را مظهر نعمت و فراوانی خوانده و قوام و دوام اجتماع را متکی به وجود آنان می دانستند . ارزش کارهای اقتصادی زنان سبب شده بود که ریاست اقوام و قبایل به آنان سپرده شود . از ویژگی های شاخص این دوره ، فرمانبرداری و پیروی فرزندان و شوهرها از مادران و از بانوی قبیله بوده است .

به نظر می رسد دوره مادرشاهی یا به عبارتی زن سالاری قبل از حکومت مادها نیز بوده است . آن طور که از نقش برجسته آشوری نینوا ، مربوط به قرن هفتم میلادی برمی آید ، زنان در فعالیت اقتصادی دوشادوش مردان برای تهیه قسمتی از نیاز ها و احتیاجات خانواده در زندگی شرکت داشته اند اما با آمدن دوران پدر شاهی یا پدرسالاری و پیدایش بردگی و وجود نظام برده داری ، جایگاه زن نیز از مقام اول اجتماعی در نظام مادرشاهی ، به مقام دوم تنزل یافته است .

نظام اجتماعی در برهه ای از تاریخ باستان بر اقتدار شماری از ملکه ها استوار بوده که هر یک صاحب سه طایفه یا بیش تر بودند . عده ای از اقوام معتقد بودند که جهان زاده ایزد بانوی قدرتمند «ماه» است .

در آثار باستانی به دست آمده متعلق به فرهنگهای پیش از کشاورزی ، نماد های خدایان زن بسیاری یافت شده است که عموماً بیانگر قدمت ایزد بانو ها (بانو خدا ها) در جوامع کهن است . این ایزد بانو ها و پهلوان بانو ها ، مظهر آرمانهای زنان باستان هستند که بیگمان از آرمانهای دوران مادر سالاری سرچشمه میگیرند .

اکنون به معرفی برخی از ایزد بانو های مهمی که در اعتقادات و باور های مردمان ایران باستان ، برخی مایه خیر ، برکت و خوبی و برخی مایه شر و بدی بوده اند ، می پردازیم .

سپندارمد :" با نمادی زنانه ، دختر اورمزد به شمار می آید او سمت چپ اورمزد می نشیند و چون ایزد بانوی زمین است و به چهارپایان چراگاه می بخشد . این امشاسپند مونث است ."

خرداد :" به معنی تمامیت ، کلیت و کمال است و مظهری است از نجات ، برای افراد بشر ، آب را پشتیبانی می کند ، در این جهان ، شادابی گیاهان مظهر اوست . این امشاسپند مونث است. "

ناهید :" ایزد بانویی با شخصیتی بسیار برجسته که جای مهمی را در آیین های ایران باستان به خود اختصاص می دهد و قدمت ستایش او به دوره های بسیار پیشین و حتی به زمان پیش از زرتشت می رسد ."

اردوی سور آناهیتا :" نام این ایزد معنی پاکی وبی آلایشی می دهد. این ایزد بانو با صفات نیرومندی ، زیبایی و خردمندی به صورت الهه عشق و باروری نیز در می آید . چشمه حیات از وجود او می جوشد و بدینگونه « مادر خدا » نیز می شود . او همتای ایرانی "آفرودیت "، الهه عشاق و زیبایی در یونان و "ایشتر" الهه بابلی ، به شمار می رود ."

اشی :" ایزد بانویی است که نماد توانگری و بخشش است . او را دختر اورمزد و سپندارمد به شمار آورده اند . او پیشرفت و آسایش را به خانه ها می برد و به افراد خرد و خواسته (دارایی) می بخشد. "

دین یا دئنا :" ایزد بانویی است که مظهر وجدان است و به آدمیان نیرو می دهد که راه اهورایی را برگزینند او را دختر اورمزد و سپندارمد و خواهر ایزد اشی به شمار آورده اند . نقش اساسی او بر پل چینود (پس از مرگ) است ."

ماه ایزد :" بانویی است که با ماه و روان گاو و چهار پایان ارتباط دارد . او در اسطوره ها با ایزد آسمان ازدواج کرده است ."

چیستا :" ایزد بانویی است که نماد دانش و آگاهی و فرزانگی است . غالباً با ایزد بانوی دین با هم ذکر می شوند او راه راست را نشان می دهد ."

الهه مادر یا الهه آسیایی :" ایزد بانویی است که از آسیایی صغیر تا شوش مورد پرستش بوده است ، این امکان وجود دارد این الهه کهن ، که مظهر آبادانی و بارداری است بعدها به صورت ایزد «اشی» و خواهر ایزد «سروش» درآمده باشد . ماهی و انار از مظاهر این الهه است . گاهی شیرها یا بزکوهی از مظاهر او شمرده شده اند ."

زامياد :" ایزد بانوی زمين محسوب مي‌شود ."

پارند : " ايزدي بانویی است که نگهبان دارايي مرد است ."

براساس کتاب اوستا (از آثار فارسی باستان) هر جا ستايشي آمده ، زنان با مردان برابر بوده‌اند : اينك ما جان و وجدان و قوه درك و روان و خرد و فروهرهاي نخستين آموزگاران كيش و نخستين شنوندگان آيين آن ، مردان و زنان پاك را كه سبب پيروزي راستي بوده‌اند را مي‌ستاييم. (يشت)

براساس كتاب نيرنگستان پهلوي (از آثار فارسی میانه) ، زنان مي‌توانستند در سرودن يسنا و برگزاري مراسم ديني با مردان شركت كنند يا خود به تنهايي آن مراسم را انجام دهند .

براساس كتاب مادیگان هزار دادستان (از آثار فارسی میانه) زنان می توانستند به شغل وكالت و قضاوت مشغول گردند .

براساس كتاب ارداويرافنامه (از آثار فارسی میانه) پرورش كودكان يكي از وظايف زن به شما مي‌رود .

ایزدان اساطیری زن در نقش منفی (دیو ها)

در جهان ایزدان زن ، نقش منفی و خیره سری ، شر و ناخشنودی را بر عهده دیوها که ایزدان زن بد نهاد هستند ، گذاشته شده ، كه به نمونه هایی از آنها بنابر اساطير ايراني ذیلا ً اشاره می شود :

جِه یا جهی : " دختر يا زن اهريمن كه اغواگر و فريب دهنده مردان است ." ( بند/ 9 ارديبهشت يشت) "

پري : " چهره‌اي منفي از زن و نماد اغواگری زنانه است . در کتاب های زبان پهلوی ، "پریک" ، "پری شریر" یا جادوگر است . پریان در جستجوی این هستند که مومنان را با زیبایی خود بفریبند و ایمان آنان را از میان ببرند ."

بوشاسب : "ديو خواب مفرط و تنبلي است . ديو زن است و به دارنده دست هاي دراز موصوف است . "

نسو : "ديو زنی است که نماد لاشه و مردار و هر چيز گنديده است . "

زن در اثر حماسی " شاهنامه فردوسی "

شاهنامه فردوسي از زناني بسیاری نام مي‌برد كه برخي سنت شكني كرده و حماسه آفريده‌اند :

"زنان را همين بس بود يك هنر نشينند و زايند ، شيران نر"

فردوسی زن را با عالی ترین صفات ستوده است ، او نسبت به همسر خود که در دوران طولانی تدوین شاهنامه یاریش نموده ، بارها ابراز عشق کرده و او را ستوده است .

زنان نامدار شاهنامه هر یک نمونه برجسته ای از زیبایی ، خردمندی ، آزادگی ، دلیری ، فداکاری و عفت اند که همه جا یاریگر همسران خویش بوده و به وقت ضرورت به تنهایی به میدان نبرد رفته اند. این نکته بسیار مهم است که در شاهنامه - هم در مورد عشق های شاهان و هم در مورد عشق های پهلوانان - زنان گام اول را بر می دارند . آنها هستند که ابتدا عاشق می شوند و آنها هستند که بی پروا و آشکار به محبوب مرد خود ابراز عشق می کنند .

فرانک : " پس از مرگ همسر ، دلیرانه در میدان نبرد علیه "ضحاک" پای می فشارد و تا پایان پیش می رود . "

گرد آفرید : " هنگامی که پهلوانان ایرانی از مقابله با "سهراب" می ترسند ، پیش می تازد .

جریره : " پس از فرود (پسر سیاوش) همه دارایی های دژ را به آتش می کشد ، همه اسبان را می کشد و سرانجام خودکشی می کند تا به دست دشمن نیفتد . "

کتایون :" زنی خردمند و مهربان است که تا پایان در کنار پسر خود اسفندیار می ماند و با "گشتاسب" به خاطر خود کامگی و پستی اش مقابله می کند. "

سیندخت :" مادر رودابه و زن مهراباست او در خردمندی و تدبیر بی همتا و بزرگ دربار است . او با "سام" به مذاکره می نشیند و همه امور را به درستی به سرانجام می رساند ."

رودابه :" رستم در جنگ با "اسفندیار" پس از برشمردن عظمت نیاکان و پدران ، از بزرگی مادر خود رودابه نیز نام می برد و به وجود او می بالد . "

از میان زنان شاهنامه تنها دو زن دارای شخصیت منفی بوده اند :

سودابه :" همسر کیکاوس که از روی هوس دل به عشق سیاوش داد و بی پروا و بی ملاحظه پیش رفت و عفاف سیاوش بود که راه را بر این خیانت بست ."

کردیه :" خواهر بهرام چوبین است که همیشه با کار های برادر خود موافق نبود . او پس از مرگ بهرام ، زن دشمن او "گستهم" شد . کردیه به این شوهر نیز وفا دار نماند . او با خسرو پرویز وارد معامله شد تا به شرطی که در حرمسرای شاهی جای شایسته ای به او بدهند ، به گستهم زهر بدهد . پس از پذیرش شرایطش توسط خسرو پرویز ، گستهم را کشت و خود را تسلیم خسرو کرد .

فرنگيس ، كه پا به پاي گيو و كي خسرو از رود جيهون با كشتي عبور كرد .

بطور کلی زنانی که در شاهنامه نامشان برده شده سه گروهند :

زنان عادى درداستان هاى شاهنامه

برخی زنان عادی در روند رويدادهاى داستان هاى شاهنامه گاه گاه نقش آفرين کرده اند ، مثلا ً در داستان عشق زال و رودابه ، زنى ميانجى عشق ميان اين دو دلداده است ، یا زن مکارى که به خواهش سودابه برای رسوا نمودن سیاوش ، سقط جنين مى کند تا فرزندی نامشروعی را به سیاوش نسبت دهند ، یا زن گازر (رختشوی) که در پروردن داراب (شاه ایران) نقش مادر را بازى مى کند ، یا مادر کفشگر زاده ى نو کدخدا ، یا چهار دختران کاردان و دلبر آسيابان ، یا سه دختران برزين دهقان (ماه آفريد ، فرانک ، شنبليد ) ، یا آرزو دخترهنرمند ماهيار گوهرفروش که بهرام شاه آنان را به همسری برمی گزیند ، یا زن شيردوش که ازبهرام پذيرايى مى کند ، یا پيرزنى که فال آيين گشسب را مى گيرد و او را از کشته شدن مى آگاهاند یا سه تن زنانى که يکى بکر و ديگرى شويمند بى فرزند و سومى شويمند باردار است .

زنان دربارى و وابسته به دربار

اين زنان در چهره ى دختر خانه ، مادر، همسر و معشوقه اند و متعهد انجام کارى در بيرون خانه نيستند و در چهره ى شاه ، شهبانو ، گنجور (خزانه دار) ، سپهسالار ، پهلوان ، کنيز ، پرستنده ، دايه ، دلال محبت ، فال بين ، ريسنده و... در روند رويدادها در بيرون از سراى خويش ظاهر مى شوند .

بلند آوازه ترين و بلند پایه ترین زنان کاخ نشين شاهنامه سه گروهند :

1 - شاهان

در شاهنامه هما ، پوران دخت و آزرم دخت از شاهان ایران ، قيدافه ملکه ى اندلس ، مادر تلخند ، گو ملکه ى بخشى از هندوستان هستند .

2- شهبانوان

در شاهنامه رد پاى چند شهبانوی ايرانى و انيرانى را بيشتر نمى توان یافت که شامل این افرادند : "سيندخت همسر مهراب شاه کابل ، سودابه همسر کیکاووس ، مادر سياوش ، کتايون همسر گشتاسپ و دختر قيصر روم و مادر اسفنديار ، هما که از وى به عنوان شاه زن نام برديم در روزگار بهمن ، شهبانوى ايران است ، ناهيد دختر فيلقوس و همسر داراب ، مادر روشنک و همسر دارا ، روشنک همسر اسکندر ، دختر اردوان و همسر اردشير ، دخترمهرک نوشزاد و همسر شاپور ، سپينود دختر شنگل و همسر بهرام گور ، مريم دختر قيصر ، کرديه خواهر بهرام چوبين و شيرين همسر خسرو پرويز ، خاتون همسر خاقان چين و مادر زن بهرام چوبين

3- شاه دخت

شمار شاهدخت هاى ايرانى در شاهنامه اندک نيست . از شاهدخت هاى ايرانى ارنواز و شهرناز دختران جمشيد ، هما و به آفريد دختران گشتاسپ ، روشنک دختر دارا و نوشه که به روايت شاهنامه از تبار نرسى است ، دختران سرو پادشاه يمن ، همسران پسران فريدون ، رودابه دخترمهراب کابلى وهمسر زال ، سودابه دختر شاه هاماوران و همسر کیکاووس ، تهمينه دختر شاه سمنگان و همسر رستم ، فرنگيس دختر افراسياب و همسر سیاوش ، منيژه دختر افراسياب و همسر بيژن ، کتايون دختر قيصر روم و همسر گشتاسپ ، ناهيد دختر فيلقوس و همسر داراب ، دختر کيد هندى و همسر اسکندر ، سپينود دختر شنگل و همسر بهرام گور ، دختر خاقان چين و همسر بهرام چوبين و ... از اين شمارند .

اشتباه منتقدان به دیدگاه فردوسی در مورد زنان

برخی از روی نا آگاهی بدون منظور یا عامدا ً با تکیه بر اشعار نامعتبر سعی در مخدوش نمودن چهره و اندیشه سترگ فردوسی آن زنده کننده زبان فارسی ، ادبیات و فرهنگ ایرانی و شاهکار بی نظیر و جهان شمول وی شاهنامه را در مورد زنان ( زن ستیز بودن ) دارند که می توان به دلایل زیر اعتبار این نظریه بی پشتوانه را مردود دانست :

جدا نگريستن به اشعار ، غافل ماندن از زمينه ی موضوعی و داستانی شاهنامه ، تعميم دادن يک مورد (البته اگر در چهارچوب موضوعی اش ، مستند باشد.) به همه ی منظومه ، يکی شمردن ِآن چه فردوسی از پشتوانه های باستانی اش در شاهنامه آورده ، برداشت ها و گريزهای خود شاعر در سرآغاز ، اوج و يا پايانه ی داستان ها ، موجب اغتشاش فکری و عدم درک درست برخی افراد در کار ِدريافتِ درست از متن و مفاهیم و اندیشه فردوسی در این کار فرهنگی بزرگ و طاقت فرسا شده است . ( اشاره این کج اندیشی به بيتِ مجعول " زن و اژدها هر دو در ... " است که به تایید و تحقیق پژوهشگران ، افزوده کاتبان و ساختگی بودنش قطعی است . )

حتی از دید بانوان نیز رفتار زن ِنکوهيده ، زن ِبدانديش و بدکردار و فتنه انگيز (چون سودابه) که در نکوهيده بودن خیانت به همسر ، دستِ کمی از مردی با همين منش و کنش را ندارد ، پسندیده نیست . در همين منظومه وصف های شکوهمند و احترام انگيز در ستايش انديشه و کردار شايسته ی بانوانی همچون فرانک ، سيندخت ، رودابه ، تهمينه ، گردآفريد و همترازان آنان وجود دارد که مغرضین هیچ توجهی به آنها نکرده اند .

اگر همه ی ساده انگاری ها و برون نگری های یاد شده را در رويکردِ به شاهنامه کنار بگذاريم و با چشمانی ژرفا کاو به گفته ی نيما : «بينايی ی فوق بينايی ها»، از لايه ی بيرونی و پديدار آن بگذريم و ژرفْ ساختِ آن را با همه ی بُعدهای ناشناخته اش بنگريم ، شاهنامه از يک سو شاهکاری بی همتا در زبان و ادب فارسی و فرهنگ ايرانی است و از سوی ديگر به سبب ويژگی های والای ساختاری ، درونْ مايه ی سخت انسان مدارانه (صرف نظر از زن يا مرد بودن ِانسان) و هستی نگر و فرا قومی دارد که آشکارا اثری جهان شمول است . هيچ يک از اثرهای ادبی ايرانيان تا کنون به اندازه ی شاهنامه در بيرون از ايران و در حوزه های زبان و ادب و فرهنگ ديگران شناخته نشده و ارج و پايگاهی چنين والا نداشته است .

از نگاه آموزشی داستان رزم گردآفرید با سهراب نکته های ریز و آموزنده ای در خود دارد در این داستان فردوسی در شخصیت زنی به نام "گردآفرید" زیبارویی ، پهلوانی و جنگاوری و افسونگری را درمی آمیزد . او رزم آورده و نیرنگ می سازد اما در این داستان از دل « نیرنگ » و « افسونگری » ، معنای تازه ای بیرون کشیده می شود که خواننده این نیرنگ ها و افسون ها را ستایش کند !

در این افسانه فردوسی گوشزد می کند یک زن می تواند با بهره جستن از ویژگی های زنانه ی خویش به یاری ایران بشتابد و حتی جایگاهی فراتر از مردان بیابد ، فردوسی بزرگ در اینجا به برتری زنان اشاره دارد که افزون بر برابری در نیروی بازو و خرد ، می توانند با بهره گیری از ویژگی های زنانه ی خود توانمندترین و خردمندترین پهلوانان مرد را نیز به زانو درآورند.

در حالی که در زمانی کمابیش نزدیک به فردوسی ، در روم (یونان) ، زنان همسان بردگان بودند اما در ایران نزدیک به همان دوران یعنی دوران ساسانی ، زنان به جایگاه شاهی رسیده اند . از همین روی است که فردوسی نیز در شاهکار خود به زنان جایگاهی برابر با مردان می دهد. باید دانست که همانگونه شخصیت های مرد شاهنامه بد و خوب دارند ، شخصیت های زن هم بد و خوب دارند. زنان در شاهنامه در عین برخورداری از فرزانگی ، بزرگ منشی و دلیری ، از جوهر زنانه خود به نحوی سرشار بهره مند هستند . زنانی چون سیندخت ، رودابه ، تهمینه ، فرنگیس ، جریره ، منیژه ، گردآفرید ، کتایون ، کردیه یا شیرین عشق و احترام را با هم بر می انگیزند ، زیبایی بیرونی و زیبایی درونی با هم دارند . همه ی زنان بیگانه ای که با مردان ایرانی پیوند می کنند (همسران پسران فریدون - سلم و تور و ايرج - یمنی اند . سیندخت و رودابه ، کابلی هستند . فرنگیس ، منیژه ، جریره ، تهمینه و مادر سیاوش تورانی اند . کتایون زن گشتاسب رومی است . )، از صفات عالی انسانی برخوردارند . (غیر از سودابه ) این زنان جسارت عاشقانه را با پاکدامنی می آمیخته اند.

رودابه :" او با آن که می داند خانواده اش با خانواده ی زال دشمن است ، در ابراز عشق خود به زال کمترین تردیدی به دل راه نمی دهد و زال را پنهانی به قصر خود فرا می خواند . آنگاه با لطف و دلبری بی نظیری ، گیسوان خویش را از بام فرو می افشاند ، تا زال مانند کمندی با آن خود را به بالای دیوار کشانده و وارد کاخ شود . "

تهمینه :" او از رودابه نیز بی باک تر است . وقتی رستم به دنبال اسب گم شده ی خود به خانه ی آنها می رفته و مهمان می شود ، هنگامی که در اتاق خود آرمیده است ، تهمینه بی هیچ ترسی ، پنهانی به خوابگاه او وارد می شود و به او می گوید : من نادیده عاشق تو شده ام ، بیا با من ازدواج کن ! این همسر و مادر مهربان پس از شنیدن خبر مرگ پسرش "سهراب" بیش از یک سال زندگی نمی کند ."

جریره :" پس از مرگ پسرش فرود (فرزد سیاوش) برای این که دارایی ها دژ و اسبان به دست دشمن نیفتد ، پس از به آتش کشیدن آنها و کشتن اسبان ، خود را کنار پیکر بی جان فرزند با خنجر می می کشد ."

رودابه :" پس از مرگ رستم ، از غم از دست دادن او ، چندی دیوانه می شود و سپس حالت ترک و تسلیم در برابر تقدیر روزگار را در پیش می گیرد."

کتایون :" پس از مرگ اسفندیار ، سرنوشتی همانند رودابه دارد ."

شیرین :" پس از مرگ خسرو ، به زندگی خود پایان می دهد . "

فرنگیس :" دختر افراسیاب ، همسر سیاوش ، وقتی شوهرش به دست پدرش کشته می شود ، به دلیل پشتیبانی دخترش از سیاوش، پدر قصد جان او را می کند . او با مشکلات و سختی های فراوان با پسرش کی خسرو سال ها آواره می شود اما بالاخره با وی به ایران فرار می کند .

در پيشينه ي افسانه هاي ملل آمده كه پهلوانان و قهرمانان از وصلت خدايان (الهه) با مردم به دنيا مي آيند اما بر خلاف آن در شاهنامه تمام قهرمانان از بطن زن زمینی بوجود آمده اند . در شاهنامه آن گاه كه مردان از انديشه باز مي ماندند زنان وارد ميدان انديشه وكارزار مي شوند و گره ها را مي گشایند. دليري و شجاعت از ويژگي هايي درخشان زنان شاهنامه است . سيندخت هنگامی كه همسرش "مهراب کابلی" را سخت نگران و وامانده از نبرد با ايران و لشکر منوچهر شاه مي بيند ، خود پیش مي رود تا مشكل را حل كند . آن گاه كه "گژدهم" به دست سهراب دستگير مي شود ، دختر او "گردآفريد" كه خود را نگهبان "دژ سپيد" مي داند ، ننگ سكوت را بر نمي تابد و با پوشيدن زره و پنهان كردن گيسوان خود زير كلاه خُود همانند يك مرد به نبرد سهراب مي رود . چهرزاد ، دختر بهمن ، نخستين زني است كه در شاهنامه پادشاه ايران شده و سي و دو سال پادشاهي كرده است . پوران دخت و آزرم دخت نیز به پادشاهي رسیده اند . گرديه نيز پس از ابراز لياقت و كارداني از سوي خسرو پرويز به شهرباني ري برگزيده مي شود .

سيمرغ پرنده اي افسانه اي چهره اي زنانه دارد که دلسوزي و نگهداري از زال در كوه كنار جوجه هايش نمايانگر خوي زنانه و مادرانه ي اين پرنده است .

زنان از به پیشواز خطر رفتن فرزندان دلگير و پريشان مي شوند . مانند هنگامي كه رستم به نبرد مازندران مي رود یا زمانی که رودابه از مرگ نوه اش و تهمينه برای مرگ پسرش سهراب سوگواري مي كند .

از دیدگاه ملیت ، زنان در شاهنامه را می توان در چهار رده بخش‌بندی کرد : 1 - شاهان ایرانی 2 - پهلوانان ایرانی 3 - شاهان انیرانی (غیر ایرانی) 4 - پهلوانان انیرانی(غیر ایرانی)

شخصیت های مرد و زن انیرانی در شاهنامه به سه دسته‌ی بخش بندی می شود : 1 - تورانیان (و هم‌ پیمانان آن ها) 2 - رومیان 3 - تازیان

تفاوت نقش زن در شاهنامه با سایر آثار ادبی فارسی

ویژگی های زن در شاهنامه فردوسی بسیار برتر و باورپذیرتر از زنان دیگر منظومه های ادب پارسی است . شیرین در خمسه ی نظامی زنی است که فقط به عشق اندیشد اما شیرین در شاهنامه زنی خردمند و دلاور است که زندگی می کرده و در زندگی عاشق هم شده است . شخصیت زن در شاهنامه نه تنها فرعی ، فرودست نشانده و کمرنگ نیست بلکه در بعضی موارد این حضور جوهره اصلی داستان را به خود اختصاص داده است.

زن در بین النهرین

در بين النهرين ، زن حيات را آفريده و او را يك رب النوع و الهه یا ایزد و سرچشمه زندگی مي‌دانستند و نظام اجتماعی بر ميزان ابتكار زن در خانواده استوار بوده است .

ويل دورانت به دليل توانايي زن در فرهنگ اجتماعی مي‌گويد : « وظيفة پدر در منزلتي عرضي و كوچك قرار داشته است . »

گوردن چايلد در كتاب سير تاريخ عنوان مي‌كند : " در بين ملل كشاورز ، زن عامل خويشاوندي است."

ا.ت. او مستد در كتاب تاريخ شاهنشاهي هخامنشي مي‌نويسد : " حمورابي حکمی را براي از راه به در بردن يك كنيزك نامزد شده كه هنوز در خانة پدر زندگي مي‌كند ، ذكر مي‌كند ، مرد بايد كشته شود و زن آزاد گردد . "

یادداشت :

در آیین زرتشت یک روز از سال به نام روز زن نامگذاری شده است. مردم ایران روز پنجم اسپندارمد « اسفند » را جشن میگرفتند و به آن عید زن میگفتند. در این روز که تقدیر و تشکری از زحمات زن محسوب میشد ، مرسوم بود که مردان برای زنانشان هدیههایی ارزنده تهیه کرده و به آنان تقدیم کنند .

سه چهار بیت در شاهنامه جنبه ی الحاقی دارند و یا مناسبت هایی در پشت آنهاست که مغرضان و ناآگاهان آن را نادیده انگاشته اند که مشهورترین آنها بیت الحاقی و مجعول زیر که منتصب به داستان سودابه و سیاوش و خیانت وی به همسرش در شاهنامه است :

" زن و اژدها هر دو در خاک به جهان پاک از این هر دو ناپاک به "

منابع:

آموزگار، ژاله : تاریخ اساطیری ایران ، چاپ ششم ، تهران ، سمت ، 1383

هینلز، جان : شناخت اساطیری ایران ، ترجمه ژاله آموزگار و احمد تفضلی ، چاپ هشتم ، تهران ، نشر سرچشمه ، 1382

چهرهء زن در اساطیر ایرانی - طاهره جعفرقلیان

زن در اساطیر ژرمنی در قیاس با اسطوره‌های زن در شاهنامه فردوسی - پژوهشگر مژگان پژمان‌مهر

شاهنامه فردوسی - براساس شاهنامه چاپ مسکو – تحت نظر ی . ا. برتلس - انتشارات سوره مهر - تهران - 1378

http://www.shahnamehvairan.com

http://www.lifekowsar.com

http://ariapars.persianblog.ir

http://mehremihan.ir/shahnameh

http://iran.epage.ir/fa