اثر

پنجشنبه

Roya Fathollahzadeh

نگاهی اجمالی به وضعیت زنان حرمسرا در دوره قاجار

رویا فتح الله زاده

پیش درآمد

بی شک مطالعه حرمسراها و مناسبات درون آن اطلاعات ارزشمندی را از وضعیت زنان در هر دوره ای ارایه می دهد. حرمسرا از دیرباز یکی از مهم ترین عمارت های دربار پادشاهان به شمار می رفت. حرمسرا مکانی در قصر بود که در آن زنان و کنیزان به همراه کودکان زندگی می کردند و مردان به جز شاه و خواجگان حق ورود به آنجا را نداشتند.

مقاله حاضر نیز می کوشد به استناد اسناد و مدارک تاریخی نگاهی اجمالی بر حرمسرا در دوره قاجار داشته باشد که آخرین دوره حرمسراداری در ایران به شمار می رود.

ساختمان حرمسرا و تعدد زوجات

در دوره قاجار تعدد زوجات میان پادشاهان و حتی میان مردم عادی عمومیت داشت. دروویل می نویسد:« فتحعلی شاه 700 زن دارد که با همه آنها معاشرت دارد از این عده بیش از 20 نفر زنان رسمی وی هستند»(دروویل، بی تا: 149).

کرزن از سیاستمداران و ایران شناسان انگلیسی نیز خاطرنشان کرده است:« شمار قطعی زنان و صیغه های پادشاهان به درستی معلوم نیست و می گویند روی هم رفته شصت نفرند. این عده غیر از زنانی است که وفات یافته یا از نظر افتاده یا به کلی متروک شده اند»( کرزن، ج1، 1367: 535).

حرمسرا معمولا بنای مجزا و مستقلی بود که به وسیله دیوارهای بلند محصور شده بود و در آنجا زن ها و کودکان زندگی می کردند در دوره قاجار حرمسرا توسعه بیشتری یافت. درویل (از افسران نظامی فرانسوی که در دوره قاجار به ایران سفر کرده است) می نویسد که حرمسراهای ثروتمندان را می توان بی چون و چرا با بهشت واقعی روی زمین مقایسه کرد زیرا گذشته از زن های بسیار زیبا که در آن زندگی می کنند؛ شامل وسایل گرانبها و قیمتی است. هر یک از زنان و کنیزان در حرمسرا اتاق مخصوص به خود را دارند(درویل، بی تا:67)

القاب و مناصب

در حرمسرا، زنان بر اساس اهمیت و ارزشی که داشتند لقبی خاص می گرفتند. بالاترین مقام با عنوان «والده آغاسی» لقب اولین معشوق شاه بود و زنان دیگر پس از وی هر کدام درجه و رتبه ای داشتند که بر اساس لیاقت و محبوبیت نزد شاه، آن را کسب می کردند. در حرمسرا هر زنی که در نظر سلطان برتر و زیباتر بود «فاسقی» نامیده می شد. «فاسقی» نسبت به زنان دیگر از امتیازات و جواهرات بیشتر برخوردار بود( تفضلی، 1377: 37)

در تاریخ عضدی زنان حرمسرای فتحعلی شاه اینگونه معرفی شده اند:

«نمره اول از خانواده سلطنت و سایر شعب قاجاریه و بزرگزادگان معتبر ایران بودند که عدد آنها قریب چهل بلکه زیاده بود... روزی یک ساعت حق حضور داشتند، مثلا در سلام های رسمی بزرگ حاضر می شدند»( راوندی، ج3: 717)

زنان حرمسرا براساس شایستگی هایی که داشتند به فعالیتی مشغول بودند که براساس آن حقوق دریافت می کردند. برای مثال در حرمسرای ناصرالدین شاه، «انیس الدوله» مامور پذیرایی زنان فرنگی و «امینه اقدس» کلید دار خزانه شاه بود (راوندی، ج3: 725)

کنیزها علاوه بر وظایفی که در برابر زنان مقام بالاتر داشتند هر کدام مسئول کار مخصوصی در حرمسرا بودند. خدمتکاری، کارگری حمام، آوازخوانی و رقصندگی از جمله کارهای آنها به شمار می رفت( دروویل، بی تا: 7). یکی دیگر از مشاغل مهم در حرمسرای دوره قاجار تقسیم غذای اندرونی بود. این شغل اهمیت فراوانی داشت؛ به این دلیل که ممکن بود با توطئه یکی از زنان غذا مسموم شود و به شاه آسیب برسد. افرادی مثل خانم کوچک علاوه بر نظارت بر نحوه طبخ غذا، وظیفه امتحان کردن آن را نیز برعهده داشتند.

حقوق و مستمری

درمورد حقوق زنان حرمسرا ، زن های درجه اول شاه هر ماه 750 تومان و زنهای درجه دوم به تفاوت از 500 تا 200 تومان حقوق می گرفتند.صیغه های درجه سوم 100 الی 150 تومان مقرری داشتند. دختران بزرگ شاه نیز سالی چهارهزارتومان حقوق دریافت می کردند. به هریک از زنهای بزرگ یک عمارت و حیاط داده می شد و دیگران به تفاوت از یک الی سه اتاق داشتند( تفضلی، 1377: 44)

کرزن می نویسد «همه بانوان در قصر اقامت دارند و بیشتر آنها دستگاهی جداگانه با اسباب زندگی و خدمه و جواهرات مختص به خود دارند و مقرری سالانه که از 200 تا 2000 لیره است این مبلغ به وسیله هدایا با سرمایه وجاهت و یا هنر دلربایی از فرمانروا دو چندان می شود( کرزن، ج1، 1367: 535).

اوقات فراغت و گردش

زنان معمولا از حرمسرا بیرون نمی رفتند و مجبور بودند اوقات خود را در آنجا سپری کنند. دروویل درباره نحوه گذران اوقات فراغت زنان حرمسرا می نویسد «زن ها اوقات فراغت خود را روی قالی های بسیار زیبا و در مقابل پنجره هایی که در پایین آن حوض آب قرار دارد می گذرانند و تا موقعی که هوا خنک شود در آنجا قلیان می کشند، قهوه می نوشند و به دید و بازدید می پردازند، آن گاه برای گردش به خارج از شهر می روند ( دروویل، بی تا: 70) البته گردش رفتن آنها با تدابیر و تمهیدات ویژه ای موسوم به «قرق کردن» صورت می گرفت.

پولاک پزشک معروف این دوره می نویسد «گاهی شاه تمام مردان را مرخص می کرد و آنگاه به زنان اجازه می داد که به قصر وارد شوند که به این عمل «قرق کردن» می گفتند. گاهی نیز اگر یکی از زنان خاندان سلطنتی با اسب از خانه خارج می شد تمام کسانی که با قافله او و همراهانش برخورد می کردند باید به محض شنیدن فریاد خواجه ها مخفی می شدند یا راه خود را تغییر می دادند( پولاک،1368: 164).

اعتماد السلطنه نیز بارها به رسم قرق کردن اشاره نموده است او در جایی نوشته است: «به «حاجی سرورخان» وعده داده بودم که به اتفاق برویم قصر را قرق کنیم، من رفتم...»(اعتماد السلطنه، 1377: 163) و یا «عصر باغ قرق شد، زنانه شد»(همان،75). اما به نظر می رسد در این دوره برخی زنان به دلیل اهمیت و قدرتی که داشتند بدون قرق نیز می توانستند عبور و مرور کنند که اعتمادالسلطنه به این موضوع اشاره کرده است: « زیارت آستان مقدس به واسطه قرق حرم خیلی مشکل است، سابق از صبح الی شام بود، حالا شبها هم قرق است، اگرچه انیس الدوله و امین اقدس بی قرق هم می روند( همان، 252)

در دوره قاجار سفرهای زنان حرمسرا دچار تحولاتی شد بدین گونه که برای نخستین بار یک زن (انیس الدوله) توانست همراه شاه به اروپا سفر کند؛ اگرچه از نیمه راه به دلیل تعصب شاه برگردانده شد. اما همین نقطه عطفی برای تغییر وضع زنان و حضور آنها در مجامع عمومی به شمار می رفت.

زنان حرمسرا و سیاست

در تاریخ حکومت های سلطنتی ایران، رابطه تنگاتنگی میان حرمسرا و سیاست وجود داشته است. بسیاری از عزل و نصب ها تحت تاثیر و با نفوذ زنان حرمسرا صورت می گرفت. انیس الدوله و مهدعلیا از بانفوذترین زنان سیاستمدار دوره قاجار به شمار می روند.

مهدعلیا مادر ناصرالدین شاه یکی از مشهورترین زنان سیاستمدار دوره قاجار به شمار می رود . مهدعلیا نوه فتحعلی شاه قاجار و دختر قاسم خان قوانلوی قاجار بود. در سال 1234 ق با محمدمیرزا نوه فتحلی شاه و فرزند عباس میرزا(ولیعهد) ازدواج کرد. پس از مرگ فتحعلی شاه، محمدمیرزا به سلطنت رسید(1250ق) که مردی بیمار، کم اراده بود به همین دلیل مهدعلیا به امور سیاسی کشور وارد شد( رجبی، 1374: 228) هم چنین قبل از این که پسرش ناصرالدین میرزا به پایتخت بیاید او امور کشور را در دست گرفت.

از جمله کارهای مهدعلیا که در حوزه سیاست می گنجد کنترل و اداره پایتخت تا رسیدن ناصرالدین میرزا به تهران، عزل حاج میرزا آقاسی از مقام صدارت، توطئه بی سرانجام کورکردن عباس میرزا برادر ناصرالدین شاه و تبعید وی، عزل و قتل امیرکبیر و به قدرت رساندن میرزا آقاخان نوری و تشویق ناصرالدین شاه به حمایت از سیاست دولت انگلستان است( رک زرین کوب، 1378: 807 ؛ بختیاری اصل،1382: 109).

همانگونه که بیان شد مهدعلیا در قتل امیرکبیر نقش مهمی داشته است و در کتب تاریخ بارها به دخالت های او در امور سیاسی کشور و دشمنی اش با امیرکبیر که سرانجام به قتل امیر منجر شد، اشاره شده است. با این اوصاف این دشمنی یک طرفه نبوده است و به نظر می رسد نفوذ مهدعلیا در دستگاه حکومتی موجب شده بود که امیرکبیر وی را مانعی بر سر اهدافش ببیند از همین روی بارها پیشنهاد قتل مهدعلیا را به شیوه های گوناگون به شاه ارایه داده است.

نویسنده صدرالتواریخ می نویسد:« امیرکبیر دو سه بار کرارا به حضور شاهانه عرض و جسارت کرد که وساطت و شفاعت های مهدعلیا مخل سلطنت اعلیحضرت و نافی صدارت من است. تا ایشان هستند نمی گذارند که سلطنت قوام و ملک نظام گیرد، بهتر است که در وقت تفریح در باغ به بهانه گنجشک زدن تفنگی به دست بگیرید و آن آیت رحمت(مهدعلیا) را بکشید و آن وقت من در بیرون شهرت می دهم که به تیر خطا شده است و به سینه مهدعلیا درآمده است، فرضا اگر چنین مخدره ای در امور سلطنتی اخلال کند باید پنهان او را مسموم کرد که احدی ملتفت نباشد ولی میرزا تقی خان بیشتر تفنگ تجویز می کند»(اعتمادالسلطنه، 1357: 216 ؛ راوندی، ج3: 719).

یکی دیگر از چهره های سیاسی زن در دوره قاجار «انیس الدوله» نام دارد. او دختر نورمحمد از گرجیانی بود که در زمان صفویه اجدادش را از گرجستان کوچانده و در مازندران سکونت داده بودند. در نوجوانی به حرمسرای ناصرالدین شاه وارد می شود و جیران خانم فروغ السلطنه – که در آن زمان سوگلی شاه بود- او را به خدمت خود درمی آورد. پس از مرگ جیران خانم، شاه انیس الدوله را صیغه می کند و به دلیل لیاقت و کاردانی به تدریج مورد علاقه شاه قرار می گیرد( رجبی، 1374: 24). پس از مرگ مهدعلیا، انیس الدوله ، همسران سفیران خارجی و رجال دولت را دیدار می کرد. یکی از مهم ترین کارهای او مخالفت با امتیاز تنباکو است. بدین گونه که هنگامی که علما تنباکو را تحریم کردند با استفاده از نفوذی که داشت قلیانها را در حرمسرا جمع آوری کرد و هنگامی که شاه مطلع شد و علت آن را پرسید، انیس الدوله پاسخ داده بود: «همان کسی که ما را به تو حلال کرده است، قلیان را به ما حرام کرده... و بعد از چند روز امتیاز رژی ملغی اعلام شد»(همانجا)

منابع

اعتمادالسلطنه، حسن خان، خلسه، به کوشش محمود کتیرایی، تهران، توکا، 1357

اعتمادالسلطنه، حسن خان، روزنامه خاطرات، ایرج افشار، 1377

بختیاری اصل، فریبرز، زنان نامدار تاریخ ایران، تهران، زوار، 1382

پولاک، یاکوب ادوارد، سفرنامه، ترجمه کیکاووی جهانداری، تهران، خوارزمی، 1368

تفضلی، ابوالقاسم، از فروغ السلطنه تا انیس الدوله، تهران، گلریز، 1377

دروویل، گاسپار، سفر در ایران، ترجمه منوچهر اعتماد مقدم، تهران، شباویز، بی تا

راوندی، مرتضی، تاریخ اجتماعی ایران، تهران، امیرکبیر، 1368، جلد سوم

رجبی، محمدحسن، مشاهیر زنان ایرانی، تهران، سروش، 1374

زرین کوب، عبدالحسین، روزگاران، تهران، سخن، 1374

کرزن، جرج، ایرن و قضیه ایران، ترجمه غلامعلی وحید مازندرانی، تهران، علمی و فرهنگی، 1367

حق انتشار محفوظ و متعلق به سایت اثر است