-
نقش زن در فیلم های مسعود کیمیایی 1346- 1361
-
پرتو نوری علا

با کنار گذاشتن چند فيلم انگشت‌شمار ايرانی در تاریخ سینمای دهه های ی 40 تا 60 ایران، که زنان در آن‌ها هويتی ويژه و قابل توجه دارند، در ساير فيلم‌ها، چه آن‌ها که از نظر ارزش‌های مثبت سينمايی مطرح‌اند و چه آن‌ها که بازار تجارت را گرم کرده‌اند، زنان به‌عنوان شخصيّت‌های واقعی و موجودات بشری، مطرح نيستند. جهانِ زنان در اکثر فيلم‌های ايرانی، جهانی در حالِ سکون يا در نهايت، تابع جهان مردان است. زنان بی‌کُنشی که بود و نبودشان در کل داستان فيلم تأثير مستقيم و بی‌واسطه ندارد. با گسترش و تثبيت زن و جهانش در شکل ياد شده و به‌صورت امری واقعی و تغييرناپذير از طرف کسانی که مدعی ی روشنفکری و آگاهی هستند، مسائل متعددی ايجاد می‌شود که مهم‌ترينش تثبيت و حقانيت بخشيدن به‌پندارها يا ارزش‌های نادرست جامعه است.
در اين مقاله نقش زن در فيلم‌های مسعود کيميايی از سال 1346 یعنی از فیلم "قیصر" تا سال 1361 یعنی فیلم "خط قرمز" مورد نقد و بررسی قرار گرفته است. انتخابِ فيلم‌های کيميايی به‌دو دليل است:
1- اکثر فیلمهای کیمیایی از موقعيت تجاری ی خوبی برخوردار بوده و نمايش وسيع در جامعه داشته‌اند.
2- با استفاده ی (سطحی) از عناصر و کنايات روشنفکرانه و اجتماعی ی مد روز ‌آن زمان، از فيلم‌های معمول فارسی فاصله دارند.
اما چنان‌که خواهيم ديد، نقش زن به‌خلاف تمام عناصر روشنفکری در فيلم‌های کيميايی، دنباله ی همان نقش زن در فيلم‌های مبتذل فارسی است. زنانی بدون کنش و بدون هويت. موجوداتی تهی از خصوصيات انسانی و در خدمت نيازهای مردان.
برخی از منتقدين، کيميايی را فيلم‌ساز واقع‌گرا خوانده‌اند. در نظر آنان ظاهراً واقعگرایی حقانیت بخشیدن به فرهنگ مسلط جامعه - حتی سخیف ترینشان- می باشد. اما با کمی دقت می بینیم که ابراز چنین نظری مغالطه‌ای بيش نيست. چرا که واقع‌گرايی دست به‌تحليل و نقد روابط و معيارها می‌زند و غرضِ نهايی‌اش فاش و رسوا کردن معیارهای ضد انسانی و اعتلای روابط حاکم بر جامعه است. چون در فيلم‌های کيميايی، چنان‌که خواهد آمد، تماشاگر با چنين قصد و هدفی روبرو نمی‌شود، من آن‌ها را واقع‌گرا نمی‌دانم. بلکه آن‌ها فيلم‌هايی هستند حادثه‌ای که کیمایی با تکيه بر‌زمينه‌های واقعی، و اغراق در فرهنگ لومپنی، حوادث فیلم هایش را مؤثرتر می‌سازد. چنین کسی دیگر نمی‌تواند خود را هنرمند بخواند و مدعی ی رسالت روشنفکری نیز باشد. چنین فردی نمی‌تواند خود را نسبت به‌آن‌چه در پيرامونش می‌گذرد مسئول و متعهد بخواند و از همه مهم‌تر آن‌که لقب واقع‌گرا را بر‌خود بپذيرد.
یکی از زمينه‌های واقعی ی فیلمهای کیمیایی، همچون اشياء، ابزار، در، ديوار و ديگر ظواهر واقعی، «زن» است. پس ببينيم در دنيای سينمايی ی کيميايی، زن چگونه به‌تصوير درآمده و بارِ کدام ارزش‌های جامعه را بر‌دوش می‌کِشَد و وجود اين زنان تا چه‌حد مطابق يا دور از واقعيت‌ها يا ايده‌آل‌های زن ايرانی است. طبيعی است که تفکيک نقش زن از مجموعه ی فيلم‌ها، کاری است انتزاعی و در حوزه ی قلم و نشان دادن درست يا نادرست بودن آن‌ها نمی‌تواند از درستی يا نادرستی ی کلّ فيلم جدا باشد.
فيلم اوّلِ کيمايی، بيگانه بيا را نديده‌ام. بنابراين توجه من در اين بررسی معطوف است به‌فيلم‌های قيصر، رضا‌موتوری، داش‌آکل، بلوچ، خاک، گوزن‌ها، غزل، سفرسنگ و خط قرمز. فيلم خط قرمز که بعد از انقلاب ایران ساخته شده بود، اجازه ‌نمايش عمومی نگرفت اما در جشنواره سينمايی ی تهران، زمستان ۱۳۶۱ در دو شب متوالی، هر شب سه سئانس، به‌نمايش درآمد. از ۹ فيلمی که در اين نوشته مورد نظر است، فيلمنامه ی چهارتای آن‌ها نوشته خود کيميايی است و پنچ‌تای آن‌ها اقتباسی است از آثار نويسندگان مختلف که عبارتند از:
فيلم داش‌آکُل از داستان داش‌آکُل اثر صادق هدايت، فيلم خاک از داستان آوسنه ی بابا‌سبحان اثر محمود دولت‌آبادی، فيلم غزل از داستان مزاحم اثر خورخه لوئيس بورخس، فيلم سفر سنگ از نمايشنامه سنگ و سُرنا اثر بهزاد فراهانی و ‌فيلم خط قرمز از فيلمنامه شب سَمور اثر بهرام بيضائی. (شب سمور در نشریه چراغ، تهران، 1360 به چاپ رسید).
در تمام فيلم‌های کيميايی، «زن» ديده می‌شود. اما حضور زنان در فيلم‌هايی که اساساً بر محور زندگی ی مردان دور می‌زند، از حد جنبه‌های تزئينی فراتر نمی‌رود.

مسعود کیمیایی